Στέφανος Σταμέλλος: Ο εναλλακτικός ορεινός τουρισμός - Το παράδειγμα της Οίτης

Ένα κείμενο που γράφτηκε αρχικά το 2007 ως μια πρόταση για το Θερινό Οικολογικό Πανεπιστήμιο. Πέρασαν δέκα ολόκληρα χρόνια από τότε. Χρόνια άγονα. Έγινε μια προσπάθεια επικαιροποίησης του κειμένου με τα σημερινά δεδομένα, χωρίς να αλλάξουν τα βασικά και η δομή του. Κάνετε λίγο υπομονή και διαβάστε όλο.            

Η Ελλάδα είναι χώρα τουριστική με διαρκώς αυξανόμενο το ρόλο του τουρισμού στην οικονομία. Η άμεση συμμετοχή του τουρισμού στη διαμόρφωση του ΑΕΠ στη χώρα ανέρχεται σε € 17,2 δις περίπου ή 9.8% του ΑΕΠ και 20% περίπου συμμετοχή στην συνολική απασχόληση. 

Συνυπολογίζοντας δε τα πολλαπλασιαστικά οφέλη, η συνολική συμμετοχή του στο ΑΕΠ ανέρχεται στα 40 δις περίπου, δηλαδή σε ποσοστό περισσότερο από το 21% του ΑΕΠ καθιστώντας τον τουρισμό βασικό πυλώνα της ελληνικής οικονομίας. [στοιχεία του 2015 πηγή:http://sete.gr/]

Με την πολιτική που ασκείται στον τουρισμό και από την σημερινή κυβέρνηση, εξακολουθεί να δίνεται μεγάλη βαρύτητα στην ανάπτυξη των μεγάλων τουριστικών μονάδων με τις αντίστοιχες τουριστικές επενδύσεις. Τέτοιες είναι σε εξέλιξη ή σχεδιάζονται: στο Κάβο Σίδερο στην Κρήτη, στην Ερμιόνη, στην Χίο, στην Κάρυστο, στον Έξαρχο της Αταλάντης, στην Ίο, στη Μαγνησία και αλλού.

Οι παραθεριστικές κατοικίες και γενικότερα το real estate σε συνδυασμό με τη δημιουργία γηπέδων γκολφ, συνεδριακών κέντρων και υπερπολυτελών ξενοδοχείων αποτελούν το κυρίαρχο στοιχείο αυτών των επενδυτικών σχεδίων, που έχουν στα χαρτοφυλάκιά τους κυρίως ξένοι επενδυτές. Αποψιλώνονται εκτάσεις, πωλούνται γεωργικές περιοχές, αποχαρακτηρίζονται δάση, ακόμα και αρχαιολογικοί χώροι, για να βρεθούν τα χιλιάδες στρέμματα, που θα φιλοξενήσουν τα γήπεδα και τις πολυτελείς εγκαταστάσεις τους.

Μερικά από τα χαρακτηριστικά προβλήματα που έρχονται ως συνέπειες, είναι η σπατάλη υδατικών και εδαφικών πόρων, με εμφανέστατο τον κίνδυνο υφαλμύρωσης και πτώσης των υδροφορέων, και η  υποβάθμιση του εδάφους με συνέπεια την ερημοποίηση. Για παράδειγμα, ένα γήπεδο γκολφ καταναλώνει ετησίως ένα εκατομμύριο κυβικά μέτρα νερού σε συνθήκες μεσογειακού κλίματος, δηλαδή περίπου όσο οι ανάγκες μια πόλης 12.000 κατοίκων. Επίσης, είναι η αλλοίωση του φυσικού τοπίου, η υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, η άστοχη αλλαγή των χρήσεων γης και ο αποχαρακτηρισμός δασικών περιοχών, οι μεγάλες απαιτήσεις σε ενέργεια, ο περιορισμός των δυνατοτήτων αυτοδύναμης βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης με αρνητικές συνέπειες στη τοπική οικονομία. Ακόμα είναι η δρομολόγηση αρκετά ισχυρών κεφαλαίων από επιδοτήσεις σε ορισμένα “κέντρα” και επιχειρήσεις με αμφίβολο το οικονομικό αποτέλεσμα.

Ισόρροπη, βιώσιμη, περιφερειακή τουριστική “ανάπτυξη” και περιβάλλον 

Για χιλιάδες χρόνια το περιβάλλον προστατευόταν σχεδόν δωρεάν. Οι προβιομηχανικές κοινωνίες ελάχιστα γνώριζαν την έννοια του «περιβάλλοντος». Ήξεραν όμως πολύ καλά τη ζωτική σημασία των φυσικών πόρων: αν τους χάσεις, χανόσουν κι εσύ ο ίδιος. Η αντίληψη αυτή σήμερα μπορεί να έχει εφαρμογή μόνο σε μια οικονομία που στηρίζεται στην τοπική κλίμακα, στις μικρές περιφέρειες και μικρότερα κέντρα. Το ίδιο φυσικά ισχύει και στην τουριστική οικονομία.

Στα πλαίσια αυτής της ισόρροπης πολυκεντρικής περιφερειακής τουριστικής “ανάπτυξης” για τη χώρα μας, ο ορεινός τουρισμός μπορεί να συμβάλει σημαντικά με την ανάπτυξη εναλλακτικών δραστηριοτήτων (πεζοπορία, ορειβασία, αναρρίχηση, canyoning, ιππασία, ποδήλατο βουνού, δραστηριότητες ποταμού κ.α.), με τη λειτουργία ορειβατικών καταφυγίων, οικοτουριστικών καταλυμάτων και άλλων μικρών επιχειρήσεων και πάντα με γνώμονα τη διασκέδαση και τις ανάγκες όλης της οικογένειας.

Προϋπόθεση, η κάθε ορεινή περιοχή να αξιοποιεί τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα και να “παίζει” στο προνομιακό της πεδίο, που κατά βάση είναι η φυσική ομορφιά και το καθαρό περιβάλλον, με τους καλύτερους όρους.

Ο εναλλακτικός ορεινός τουρισμός

Ο εναλλακτικός ορεινός τουρισμός είναι μια ήπια μορφή βιώσιμης τουριστικής “ανάπτυξης” και πολύπλευρης δραστηριότητας στον ορεινό χώρο, η οποία:

· Φέρνει τον επισκέπτη σε επαφή με τη φύση με τις δραστηριότητες στην ύπαιθρο, στις οποίες θα μπορεί να συμμετέχει, να αθληθεί, να ψυχαγωγηθεί και να νιώσει τη χαρά της περιήγησης και της γνώσης, να γνωρίσει τα βουνά και τις φυσικές ομορφιές στις ορεινές αυτές αγροτικές περιοχές, να γνωρίσει τις αγροτικές ασχολίες, τα τοπικά προϊόντα, την παραδοσιακή κουζίνα και την καθημερινή ζωή των κατοίκων, τα πολιτισμικά στοιχεία και τα αυθεντικά χαρακτηριστικά του χώρου.

· Δραστηριοποιεί τις παραγωγικές, πολιτισμικές και αναπτυξιακές δυνάμεις του συγκεκριμένου τόπου συμβάλλοντας έτσι στην βιώσιμη περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των ορεινών αυτών περιοχών. Δίνει τη δυνατότητα τόνωσης της τοπικής αγοράς με την παραγωγή τοπικών γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, δημιουργεί θέσεις εργασίας και τελικά κρατεί τον πληθυσμό στην ύπαιθρο ενισχύοντας το εισόδημα των αγροτικών οικογενειών.

Οι κατηγορίες των επιχειρήσεων, που μπορούν να ενταχθούν στον εναλλακτικό ορεινό τουρισμό, είναι:

· Επιχειρήσεις / γραφεία που αναλαμβάνουν τη διοργάνωση και την υλοποίηση προγραμμάτων υπαίθριων δραστηριοτήτων και περιηγήσεων οικοτουριστικού ενδιαφέροντος

· Αγροτουριστικά καταλύματα - ξενώνες

· Επιχειρήσεις παραγωγής και πώλησης παραδοσιακών προϊόντων

· Επιχειρήσεις για φαγητό και αναψυχή

· Αγροκτήματα

· Εργαστήρια λαϊκής τέχνης κά

(πηγή: το site της ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΕ)

Οι άξονες μιας τουριστικής πρακτικής και πολιτικής στα πλαίσια ενός βιώσιμου ορεινού τουριστικού μοντέλου

Ο Στόχος

Ο γενικότερος στόχος σε μια οποιαδήποτε, σωστά προσανατολισμένη, τουριστική πολιτική πρέπει να είναι η διασφάλιση της βιωσιμότητας με την ταυτόχρονη εξισορρόπηση των συμφερόντων του τουρισμού και της προστασίας του περιβάλλοντος. Πόσο μάλλον αυτό πρέπει να ισχύει για τον εναλλακτικό ορεινό τουρισμό. Στους επιμέρους ειδικούς στόχους, οι φορείς υλοποίησης του συγκεκριμένου μοντέλου μπορούν να περιλάβουν θέματα βελτίωσης της περιβαλλοντικής εικόνας, ενίσχυσης της υπαίθρου και αύξησης των μονίμων κατοίκων, αύξησης της απασχόλησης, βελτίωση του κατακεφαλήν εισοδήματος της περιοχής και του συνολικού εισοδήματος.

Οργάνωση

- Καταγραφή της “εικόνας” του χώρου, στον οποίο αναφερόμαστε

- Διαμόρφωση του περιεχομένου της βιώσιμης ανάπτυξης και προσέγγιση του οράματος της τοπικής κοινωνίας για το μέλλον

- Καταγραφή των επιχειρήσεων που συνδέονται με τον τουρισμό

- Καταγραφή των φορέων που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση

- Οργάνωση συμμετοχικών διαδικασιών

- Ενημέρωση και η εκπαίδευση των κατοίκων

- Ένταξη σε τοπικά και περιφερειακά σχέδια

- Σύσταση διαδημοτικών συνεργασιών

- Βοήθεια στη μικρή ιδιωτική πρωτοβουλία και η καθοδήγηση από τα τοπικά θεσμοθετημένα όργανα

Στελέχωση

- Διαδημοτικοί – περιφερειακοί φορείς

- Επιτροπές

- Σύμβουλοι Περιφέρειας και Δήμων

- οι ίδιοι οι κάτοικοι των περιοχών αυτών

Κίνητρα

- Η εξασφάλιση πλήρους απασχόλησης ή συμπληρωματικού εισοδήματος για τους κατοίκους

- Ο τρόπος ζωής, μακριά από τις ταλαιπωρίες των μεγάλων πόλεων, κοντά στη φύση, απασχόληση χωρίς άγχος

- Η παραμονή στην ύπαιθρο με την εξασφάλιση όλων των προϋποθέσεων για ποιοτική ζωή

Έλεγχος

Ένας καλά οργανωμένος και στελεχωμένος στόχος έχει και τα διακριτά μετρήσιμα αποτελέσματα. Αυτά από μόνα τους οδηγούν στην ανάγκη εξαγωγής συμπερασμάτων, δημοσιοποίησης και τεχνικής αξιοποίησης σε όφελος του μακροπρόθεσμου στόχου. Ο έλεγχος σε τακτά διαστήματα μέσα από Συνέδρια, Ημερίδες και Συσκέψεις θα βοηθήσει να γίνουν πιθανές διορθωτικές βελτιωτικές κινήσεις, αλλαγή του χρονοδιαγράμματος ή ακόμη και ανατροπή του σχεδίου.

Η καταγραφή της «εικόνας» του χώρου 

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ – ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ – ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

√ Φυσικοί πόροι: βουνά, δάση, προστατευόμενες περιοχές, φαράγγια, ποτάμια, βιότοποι, μνημεία της φύσης, σπήλαια κλπ

√ Πολιτισμικοί πόροι: αρχαιολογικοί χώροι, νεώτερα μνημεία, μουσεία, μοναστήρια, νερόμυλοι, διατηρητέα χωριά – κτίρια κλπ

Ιστορία: η ανθρώπινη παρουσία σε όλες τις χρονικές περιόδους

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

√ Πληθυσμός: μείωση – αύξηση – προσδοκίες κλπ

√ Απασχόληση των κατοίκων, οικονομικά ενεργός πληθυσμός, το εισόδημα της περιοχής

√ Υπάρχουσες τουριστικές υποδομές: Μικρά καταλύματα, Ταβέρνες, Εργαστήρια λαϊκής τέχνης, Εργαστήρια παραδοσιακών προϊόντων, Εκθετήρια κλπ

√ Εναλλακτικές δραστηριότητες που έχουν ήδη αναπτυχθεί ή που μπορούν να αναπτυχθούν: Ορειβασία, πεζοπορία, Canyoning, ποδήλατο βουνού, ιππασία, ανεμοπτερισμός, άλλες δραστηριότητες υπαίθρου (τοξοβολία κλπ), ιαματικός τουρισμός, θρησκευτικός τουρισμός, ιστορικός τουρισμός, Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.

ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ – ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ

√ Υπάρχει το Γενικό Χωροταξικό της κάθε Περιφέρειας, το Ειδικό Χωροταξικό των ΑΠΕ, το Ειδικό Χωροταξικό για τον Τουρισμό

√ ΣΧΟΟΑΠ-Σχέδια Πόλης: οι περισσότεροι πρώην «καποδιστριακοί» δήμοι έχουν αναθεωρήσει -ή βρίσκονται στο στάδιο της ολοκλήρωσης της αναθεώρησης- τα Σχέδιά τους και καθορίζουν τις χρήσεις γης σύμφωνα με το νόμο 2508/97

√ Κάλυψη της γης (γεωργικές εκτάσεις, δασικές εκτάσεις, μορφές καλλιέργειας, σε πολλές περιοχές είναι σε εξέλιξη το Δασικό Κτηματολόγιο κλπ).

Αυτά όλα θα πρέπει να απασχολήσουν τους φορείς υλοποίησης του σχεδίου με σκοπό να συμβάλουν στη διαμόρφωση ενός καλού χωροταξικού σχεδιασμού, που να υπηρετεί τις ανάγκες του μοντέλου.

Η διαμόρφωση του στόχου της βιώσιμης ανάπτυξης και του οράματος της τοπικής κοινωνίας για το μέλλον

Αρνητικές εμπειρίες

Έχει παρατηρηθεί ότι σε περιοχές (ειδικότερα στις αγροτικές) που αναπτύσσεται ο τουρισμός, τα αγροτικά επαγγέλματα εγκαταλείπονται –ή μετατρέπονται σε δεύτερες ασχολίες- και μεγάλο μέρος του πληθυσμού απασχολείται σε καθαρά τουριστικά επαγγέλματα ή γενικότερα στον τομέα των υπηρεσιών. (Αυτό σημαίνει ότι μια λαθεμένη πολιτική στον ορεινό τουρισμό μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της απασχόλησης και σε απώλεια οικονομικών πόρων, λόγω των μη παραγωγικών επενδύσεων).

Η τουριστική ανάπτυξη μπορεί να υποβαθμίσει τόσο το φυσικό, όσο και το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον ενός τουριστικού προορισμού. Έχει αποδειχθεί ότι η αλλοίωση των φυσικών πόρων, που αποτέλεσαν σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο το βασικό πόλο έλξης τουριστών, μπορεί να οδηγήσει σε μείωση των επισκεπτών ή σε αλλαγή του τύπου επισκεπτών με περισσότερο ανεπιθύμητες μορφές. (Αυτό έχει συμβεί κατά κόρο σε πολλά νησιά του Αιγαίου, ενώ φαινόμενα παρατηρούνται στην περιοχή της Αράχωβας και του Παρνασσού γενικά. Άρα υπάρχει σαν αρνητικό φαινόμενο. Πολλοί ορεινοί δήμοι,  στο όνομα της ανάπτυξης κατασκευάζουν δρόμους οπουδήποτε, κάνουν «στραβά μάτια» στις παράνομες εκχερσώσεις και καταπατήσεις δασικών εκτάσεων από φερόμενους επενδυτές ή ιδιοκτήτες παραθεριστικών κατοικιών, ενώ παράλληλα δεν εξασφαλίζουν την σωστή διαχείριση των σκουπιδιών, ανέχονται το φαινόμενο των ξεχειλισμένων κάδων και πολλές φορές των μικρών χωματερών με υλικά εκσκαφών και κατεδαφίσεων, επιτρέπουν την πλήρη αταξία στη συμπεριφορά επισκεπτών σε διάφορες περιοχές ακόμα και αυξημένης προστασίας κλπ).

Η τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής παρουσιάζει διάφορα στάδια, σχετιζόμενα με την ποιότητα του περιβάλλοντος. Στα πρώτα στάδια η υψηλή οικολογική και αισθητική ποιότητα προσελκύει πολλούς επισκέπτες και η περιοχή αναπτύσσεται. Ακολουθούν φάσεις εντατικοποίησης της τουριστικής ανάπτυξης που εξαντλούν και αλλοιώνουν σταδιακά τους φυσικούς πόρους, για να καταλήξει η περιοχή στην κόπωση και την παρακμή, με χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης, πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα και μικρό οικονομικό όφελος. Εάν ένας τουριστικός προορισμός φτάσει στην φάση της παρακμής, τότε έχει κλείσει τον κύκλο του ως τουριστικό προϊόν και φυσικά έχει υποβαθμιστεί σε πολύ μεγάλο βαθμό το φυσικό του περιβάλλον (Παρπαϊρης, 1993).

Θετικές εμπειρίες

θα μπορούσαμε να παραπέμψουμε σε άλλες χώρες για το πώς οργανώνουν και παρουσιάζουν τις ομορφιές που διαθέτουν, πώς οργανώνουν την ενημέρωση των επισκεπτών. Επίσης πώς και στη χώρα μας διάφορες περιοχές αντιμετωπίζουν το ζήτημα του οικοτουρισμού με ικανοποιητικά αποτελέσματα, με δραστηριότητες φορέων που πλαισιώνονται από Εταιρείες Τουριστικής Προβολής και Ανάπτυξης ή Τοπικά Σύμφωνα Ποιότητας. Τουριστικά προγράμματα εναλλακτικού τουρισμού έχουν αναπτυχθεί και αποδίδουν επιχειρηματικά, ενώ περιοχές γνωστές για το φυσικό τους πλούτο – όπως οι Πρέσπες, το Νυμφαίο, τα Ζαγόρια, ο Αμβρακικός, ο Έβρος, τα Αμπελάκια – έχουν γίνει τόποι προορισμού πολλών επισκεπτών.

Περιβαλλοντική προστασία και τουρισμός

Η ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται από όσους συμμετέχουν στην τουριστική διαδικασία. Η τάση είναι οι ίδιοι οι επισκέπτες να επιδιώκουν διακοπές σε ένα περιβάλλον που δεν είναι υποβαθμισμένο και ενδιαφέρονται για την πολιτιστική αυθεντικότητα του τόπου. Από την άλλη οι τοπικοί παράγοντες αρχίζουν και επιδιώκουν, δειλά θα λέγαμε, την ανάδειξη και διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της περιοχής τους, και οι ίδιοι οι επαγγελματίες με τη σειρά τους αρχίζουν και προωθούν αυτά τα χαρακτηριστικά για την προσέλκυση πελατών. (συναντάμε σε πολλά καταλύματα, ακόμα και σε ταβέρνες, έντυπα που να προβάλλουν ένα φαράγγι, ένα ιστορικό μνημείο, την ιστορία του τόπου τους κλπ).

Η αλλαγή αυτής της στάσης που παρατηρείται στους επισκέπτες, στους επαγγελματίες αλλά και στους κατοίκους, δείχνει τη γενικότερη στροφή προς την προστασία του περιβάλλοντος και τη σύνδεσή της με την νοούμενη ανάπτυξη, η οποία κρατάει και τα «οικονομικά» της χαρακτηριστικά.

Ένα μοντέλο εναλλακτικού τουρισμού, το οποίο θα κληθεί να υλοποιήσει ένας ορεινός Δήμος, μια Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση, πρέπει:

- Να αποτρέπει τις μεγάλες ομάδες επισκεπτών για να αποφεύγονται προβλήματα υπερσυγκέντρωσης

- Να προετοιμάζει τους επισκέπτες πριν έρθουν, ή να τους ενημερώνει κατά την άφιξή τους, ώστε να ελαχιστοποιήσουν ή ακόμα και να αποφύγουν την πρόκληση αρνητικών επιπτώσεων σε ευαίσθητες περιοχές (κατά την επίσκεψη ενός Δρυμού, ενός υγροβιοτόπου κλπ)

- Ο φορέας της περιοχής να επεμβαίνει διορθωτικά, εάν υπάρξει πρόβλημα

- Να ενημερώνει και να εκπαιδεύει τους επιχειρηματίες και όλους τους κατοίκους σχετικά με τις απαραίτητες ενέργειες, που πρέπει να γίνουν, με σκοπό τη διατήρηση υψηλής περιβαλλοντικής ποιότητας

- Οι εγκαταστάσεις να είναι από υλικά φιλικά προς το περιβάλλον και η αρχιτεκτονική τους σύμφωνη με την τοπική τεχνοτροπία (πέτρα, ξύλο)

- Να αποφεύγονται οι ενεργοβόρες / υδατοβόρες εγκαταστάσεις και να εφαρμόζονται πρακτικές ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

- Ο ίδιος ο ορεινός τουρισμός να αποτελεί πηγή χρηματοδότησης προγραμμάτων προστασίας της φύσης και να προσπαθεί να πείθει τους επισκέπτες να συμμετέχουν οι ίδιοι στην προστασία του περιβάλλοντος.

Το παράδειγμα της Οίτης 

Κάνοντας μια απλή εκτίμηση μπορούμε ανεπιφύλακτα να πούμε ότι τα προβλήματα της Φθιώτιδας στα πλαίσια της κρίσης διαρκώς οξύνονται. Η αποβιομηχάνιση συνεχίζεται, η αγροτική παραγωγή συρρικνώνεται, η ανεργία καλπάζει. Τα διάφορα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης πέρασαν ανεκμετάλλευτα, αφού σπαταλήθηκαν κυρίως σε αντιπαραγωγικά έργα. Η περίοδος 2014–2020 του νέου ΕΣΠΑ φαίνεται πως δεν μπορεί να αλλάξει τα δεδομένα για τη Φθιώτιδα.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδας(ΞΕΕ), το ξενοδοχειακό δυναμικό του νομού Φθιώτιδας, από 196 μονάδες και συνολικής δυναμικότητας 8.910 κλινών το έτος 1998, σταδιακά μειώθηκε σε 155 μονάδες (-21%) και 6.667 κλίνες το έτος 2006 (-25%) και σε 122 μονάδες(-37,8%) και 5.463 κλίνες(-38,7%) το 2016. http://www.grhotels.gr/

Τα στοιχεία από τις κλίνες είναι αποκαλυπτικά του μεγέθους της συρρίκνωσης του τουριστικού προϊόντος. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι συνέβη σε εποχές παχιών αγελάδων, που ήταν η δεκαετία 1998-2008 με άφθονο φθηνό χρήμα, που οδήγησε πανελλαδικά σε έκρηξη επενδύσεων στον τουρισμό. Μια εξήγηση είναι η κατάρρευση του επιδοτούμενου ιαματικού τουρισμού. Αν όμως πάρουμε υπόψη μας ότι ο τουρισμός στην Ελλάδα, με τις πολλαπλασιαστικές επιδράσεις που ασκεί στο σύνολο της οικονομίας - συνεισφέρει περίπου το 21% του ΑΕΠ - καταλαβαίνουμε πόσο η καθυστέρηση, που παρατηρείται στο νομό στον τομέα του τουρισμού, είναι σε αναντιστοιχία με την υπόλοιπη χώρα και τις πραγματικές δυνατότητες.

Ο Νομός Φθιώτιδας διαθέτει ιδανικές συνθήκες ανάπτυξης του ήπιου βιώσιμου τουρισμού λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. Έχει ένα πλούσιο ανάγλυφο συνδυάζοντας το μεγάλο μήκος των ακτών με τους σημαντικούς ορεινούς όγκους (Χλωμός, Καλλίδρομο, Παρνασσός, Οίτη, Βαρδούσια, Γραμμένη Οξιά, Βελούχι, Όθρυς), την όμορφη φύση με την πλούσια χλωρίδα και τους βιότοπους, σημαντικό αριθμό ιαματικών πηγών, αρχαιολογικά, ιστορικά και θρησκευτικά μνημεία. Κι όλα αυτά σε μικρή απόσταση από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη όντας στο κέντρο της Ελλάδας και πάνω στον άξονα της Εθνικής Οδού.

Η τουριστική συγκέντρωση σε μια περιοχή, όπως είναι σήμερα η Αράχωβα και τα περίφημα Λιβάδια της Αράχωβας στον Παρνασσό, είναι παράδειγμα προς αποφυγή. Γι’ αυτό συνηθίζουμε να μιλάμε για ισόρροπη πολυκεντρική ανάπτυξη με ήπιες μορφές, με σεβασμό στο περιβάλλον, τη φύση, την παράδοση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου.

Αρνητικές επισημάνσεις

Ενώ έγιναν συνέδρια και ημερίδες και ακούστηκαν προτάσεις κατά καιρούς, όπως το Διεθνές Συνέδριο για το Αρχαιολογικό και Οικολογικό Πάρκο της Όθρυος, ημερίδες για τον Ιαματικό Τουρισμό, για την Οίτη και άλλα, δεν έγινε καμιά αξιόλογη προσπάθεια. Ευθύνες έχει η Περιφέρεια αλλά και ο κάθε δήμος. Σήμερα, όποιος έχει μια απλή σχέση με τα όμορφα ορεινά μας χωριά, η εικόνα που εισπράττει είναι η εγκατάλειψη, η έλλειψη υποδομών, η μιζέρια, ακόμα και οι μικρές χωματερές υλικών κατεδαφίσεων στις ρεματιές. Τα αρχαιολογικά μνημεία εγκαταλειμμένα στη φθορά του χρόνου και των αρχαιοκάπηλων. Το Κάστρο της Λιλαίας, το Κάστρο της Δρυμαίας, η Πυρά του Ηρακλή στην Οίτη, ο Κούβελος και το Κάστρο της Ωριάς, το Ναρθάκι στο Λιμογάρδι και τόσα άλλα μνημεία δεν έχουν καν αξιωθεί να έχουν μια ταμπέλα ή μια στοιχειώδη προστασία.

Η Οίτη: το βουνό, η περιοχή

Η Οίτη είναι ένα βουνό, μία φυσική ομορφιά με ατέλειωτα ελατοδάση, σπάνια είδη φυτών και λουλουδιών, πλούσια πανίδα.

Πολλά νερά πού κατεβαίνουν τις περισσότερες φορές απότομα, μέσα από τα απόκρημνα και πανέμορφα φαράγγια σχηματίζοντας καταρράκτες, όπως ο Γοργοπόταμος, ο Ασωπός, ο Ξηριάς της Υπάτης, ο Κάκαβος, ο Καμαριώτης, η Βίστριζα. Πολλές πηγές, καταβόθρες, οροπέδια και φυσικά μπαλκόνια.

Ο κύριος όγκος της είναι ασβεστολιθικός με την τοπική της ιδιαιτερότητα, που την χαρακτηρίζουν φαραγγώδεις χαραδρώσεις. Πάνω δε από τα 1800μ και σ’ όλο το κεντρικό συγκρότημα του βουνού εκτείνονται οροπέδια, λιβάδια, στρογγυλεμένες κορυφές και λοφώδη υψίπεδα με απαλές καμπύλες γραμμές.

Ο Εθνικός Δρυμός της Οίτης

Ο Εθνικός Δρυμός της Οίτης είναι ένας από τους 10 Εθνικούς Δρυμούς της Ελλάδας και αποτελεί ένα σημαντικό βιότοπο πλούσιο σε χλωρίδα και πανίδα. Ιδρύθηκε το 1966 με το ΒΔ 218/1966 και έχει έκταση πυρήνα 3.010 εκτάρια και έκταση περιφερειακής ζώνης 4.200 εκτάρια. Ο πυρήνας του Εθνικού Δρυμού περιλαμβάνει τη δεύτερη σε ύψος κορυφή της Οίτης, το Γρεβενό (2.116μ), τις κορυφές Σέμπεη (2.086μ) και Αλύκαινα (2.056μ), το οροπέδιο Λιβαδιές και τις πηγές του Γοργοπόταμου.

Το εξαιρετικό δάσος που σπάει τη μονοτονία με απίστευτα όμορφα λιβάδια, τα σπάνια αγριολούλουδα, το αγριοκάτσικο της Οίτης, τις μικρές λίμνες που ξαφνιάζουν, τα όμορφα χωριά που ακουμπούν στην καρδιά του βουνού, είναι τα στοιχεία που συνέβαλαν στην ανακήρυξη του Εθνικού Δρυμού.

Έχει δύο βασικές εισόδους που ορίζονται από το δρόμο που συνδέει την Παύλιανη με την Καστανιά Υπάτης και διασχίζει το Δρυμό στα νότια υψίπεδα. Στις βόρειες απότομες πλαγιές υπάρχουν μονοπάτια που ξεκινούν από τα χωριά Υπάτη, Λ Υπάτης, Μεξιάτες και Κομποτάδες. Μέσα στον πυρήνα και σε υψόμετρο 1850μ υπάρχει το καταφύγιο του Ορειβατικού Συλλόγου Λαμίας(ΕΟΣ), στη θέση «Τράπεζα», όπου προσφέρεται φιλοξενία σε συνεννόηση με το Σύλλογο.

Βλάστηση - χλωρίδα

Το μεγαλύτερο μέρος του Δρυμού καλύπτεται από ελατοδάση κεφαλληνιακής ελάτης που διακόπτονται από μικρά ή μεγάλα διάκενα με λιβαδική βλάστηση. Στα ελατοδάση συναντά κανείς το θαυμάσιο κόκκινο κρίνο και μια μεγάλη ποικιλία από πλατύφυλλα δέντρα και θάμνους όπως μελιό, γαύρο, σφενδάμια, κράταιγους, προύνους, πλατάνια, ιτιές, κ.λ.π., σε μικρές συδενδρίες ή μεμονωμένα άτομα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια μικρή συστάδα από μαυρόπευκα, που βρίσκεται σε μια βόρεια στενή ράχη, σε υψόμετρο 1.300 μ. Χαμηλότερα στα 800 μ. εκτείνονται συστάδες φυλλοβόλων δρυών και στα βόρεια όρια του Δρυμού, πυκνοί θαμνώνες από σκληρόφυλλα είδη, όπως πουρνάρι, αριά, κουμαριές, ρούδια, άρκευθοι και πικροδάφνη, κύρια μέσα στα ρέματα.

Στο Ν.Δ τμήμα του Δρυμού απλώνεται ένα εντυπωσιακό οροπέδιο, οι Λιβαδιές, με πλούσια υπαλπική βλάστηση, όπου κυριαρχεί η αγροστώδης μαραβίτσα ή τούφα, είδη αστράγαλου, γκενίστας, παλαμονίδας και πολλά ενδημικά των βουνών της Ελλάδας, όπως ο νάρκισσος, Diospytos lotus, Asperula oetaea, Hieracium sp., Daphne. Στους υψηλούς βράχους φυτρώνει ο Sideritis romana, είδη sempervirum, sedum κ.α. Στις περιοχές με χαμηλό υψόμετρο η βλάστηση αποτελείται κυρίως από διάφορους θάμνους (μεσογειακή μακία), πουρνάρια, κέδρα και πικροδάφνες.

Η χλωρίδα της Οίτης περιλαμβάνει πλήθος σπάνιων φυτών (λ.χ. Lilium Chalcedonicum, Viola Poetica, Gentiana Lutea, Viola Aetolica, Asperula Oetaea, Narcissus Poeticus) και αρκετά τοπικά ενδημικά, όπως Thlaspi Kotshyanum, Allium Phthioticum, Veronica Oetaea.

Η Πανίδα

Η πανίδα της Οίτης, αν και είναι πλούσια σε ποικιλία ειδών και πληθυσμό, περιλαμβάνει μάλλον κοινά και ευρέως διαδεδομένα είδη. Στον Εθνικό Δρυμό ζουν ζαρκάδια, αγριογούρουνα, λαγοί, αλεπούδες, σκίουροι και ασβοί. Το σπανιότερο είδος θηλαστικού που απαντά κανείς είναι βέβαια το αγριόγιδο της Οίτης, ο νοτιότερος πληθυσμός του είδους στην Ελλάδα, ενώ ο λύκος κάνει συχνές εμφανίσεις τα τελευταία χρόνια και όλο το χρόνο. Επίσης τα τελευταία χρόνια ακούγεται η παρουσία αρκούδας, η οποία πιθανόν να μετακινήθηκε νοτιότερα για αναζήτηση τροφής.

Η πτηνοπανίδα της περιοχής είναι τυπική των ορεινών οικοσυστημάτων και περιλαμβάνει κυρίως δασόβια είδη μπούφους, δεντρογέρακες, πέρδικες, δρυοκολάπτες, τσαλαπετεινούς κ.λπ. Η παρουσία του χρυσαετού και του φιδαετού, ενώ ήταν καταγραμμένη παλαιότερα, αμφισβητείται τελευταία. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πτηνοπανίδας της Οίτης είναι τα έξη είδη δρυοκολαπτών που έχουν μέχρι σήμερα παρατηρηθεί, μία από αυτά η σταχτοτσικλιτάρα, είδος της Κεντρικής Ευρώπης σπάνιο για την Ελλάδα.

Υπάρχει επίσης ικανοποιητική ποικιλία σε ερπετά, αμφίβια και έντομα που πλουτίζουν το ζωικό κόσμο του βουνού. Ιδιαίτερη αξία έχει ο αλπικός τρίτωνας, μικρό αμφίβιο, και η βομβίνη.

[Περισσότερα για την βιοποικιλότητα της Οίτης μπορεί κανείς να βρει στην ιστοσελίδα του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού http://www.oiti.gr]

Τα φαράγγια της Οίτης

Οι βαθιές χαραδρώσεις του βουνού έχουν δημιουργήσει αρκετά φαράγγια, σπάνια σε ομορφιά και αγριάδα, που προκαλούν το ενδιαφέρον πολλών καταρριχητών, Ελλήνων και ξένων. Το σημαντικότερο είναι το Φαράγγι του Γοργοποτάμου, που θεωρείται ένα από τα πιο δύσκολα φαράγγια στην Ευρώπη, έχει το περισσότερο νερό από όλα τα φαράγγια στην Ελλάδα και έχει 22 -25 καταρράκτες. Ο μεγαλύτερος είναι 93 μ.

Ιστορικά στοιχεία

Οι Οιταίοι, οι Αινιάνες, η Τραχίνα, η Ηράκλεια, η Πυρά του Ηρακλή, ο Κούβελος, βυζαντινές αναφορές, ηρωικές μορφές του 1821 και της εθνικής μας αντίστασης, η Γέφυρα του Γοργοποτάμου, και το ολοκαύτωμα της Υπάτης, τραγικές στιγμές του εμφυλίου πολέμου, κάθε ραχούλα και ένα μετερίζι, κάθε αντέρεισμα και μία μάχη, αυτή είναι επιγραμματικά η ιστορία της Οίτης.

Η ιστορία της κοιλάδας του Σπερχειού και της Οίτης είναι σημαντική. Η κοιλάδα, τόπος εύφορος και με πολλά νερά, κατοικήθηκε από πολύ νωρίς. Προϊστορικό οικισμό έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη 4 χιλ. βορειοανατολικά των Λουτρών Υπάτης κοντά στο χωριό Λιανοκλάδι. Στην κοιλάδα του Σπερχειού και γύρω απ' αυτή κατοίκησαν στην αριστερή όχθη οι Δόλοπες, στην δεξιά οι Αινιάνες και στις πλαγιές της Οίτης οι Οιταίοι. Ακόμη οι Ιναχαίοι, οι οποίοι κατοίκησαν γύρω από τον ποταμό Ιναχο, που είναι γνωστός σήμερα με το όνομα Βίστριζα. Ανεβαίνοντας στα ψηλά της Οίτης και στην τοποθεσία Πυρά υπάρχουν ερείπια αρχαίου ναού, αφιερωμένου στον Ηρακλή. Στο συνοικισμό "Βαρκά" 2 χιλ. δυτικά των Λ. Υπάτης ανακαλύφθηκε παλαιοχριστιανικός ναός βασιλικού τύπου με θαυμάσια ψηφιδωτά.

Ή Υπάτη, η πόλη των Αινιάνων στα κλασσικά χρόνια, τα Ύπατα στη Ρωμαϊκή εποχή, Νέαι Πάτραι το Μεσαίωνα και Πατρατζίκι στην τουρκοκρατία, είναι περιοχή με σημαντική ιστορία αρκετών αιώνων και τα αρχαιολογικά της ευρήματα είναι από όλες τις ιστορικές περιόδους.

Τον 1ο μ.χ. αιώνα η περιοχή της Υπάτης θεωρείται η έδρα της Θεσσαλικής μαγγανείας. Υπήρχαν εκεί και δρούσαν οι Θεσσαλές γόησσες με ικανότητες υπερφυσικές. Μεταμόρφωναν τους ανθρώπους σε ζώα και αντίστροφα, θεράπευαν τις στειρώσεις και άλλα πολλά. Για την θεραπεία των διαφόρων παθήσεων χορηγούσαν μαγικά φίλτρα και βότανα και κυρίως το φυτό Ελλέβορον, κοινώς σκάρφη, το οποίο φύτρωνε σε μεγάλες ποσότητες στην Οίτη. Πολλοί αναφέρουν ότι οι μάγισσες χρησιμοποιούσαν και τα ιαματικά λουτρά της Υπάτης για τις θαυματουργικές τους ιδιότητες. Η πηγή υπήρχε τότε, γιατί σύμφωνα με τις απόψεις γεωλόγων - ερευνητών τα ύδατα ανάβλυσαν το 427 π.χ με το μεγάλο σεισμό της Βόρειας Εύβοιας που αναφέρουν ο Στράβων και ο Θουκυδίδης.

Στη Θέση Κούβελος έχει εντοπιστεί και μερικώς ανασκαφεί αρχαίο νεκροταφείο ελληνιστικών χρόνων. Στα Α-ΝΑ της θέσης αυτής και σε απόσταση 200μ υπάρχει ο κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος του Κάστρου της Ωριάς. Στο χώρο αυτό σώζονται κατάλοιπα αρχαίας πόλης και του τείχους, που πιθανώς ανήκουν στις αρχαίες Όμιλες ή την Αρχαία Τραχίνα, ενώ κατά τη Φραγκοκρατία αναπτύχθηκε εκεί σημαντικός οχυρός οικισμός. Στο ύψωμα διενεργήθηκε κατά το παρελθόν από το Πανεπιστήμιο Loyola του Σικάγου επιφανειακή έρευνα και σε δοκιμαστικές στα ΝΔ του υψώματος βρέθηκε κεραμική της Ύστερης Κλασικής, Ελληνιστικής, Ύστερης Ρωμαϊκής και Βυζαντινής περιόδου.

Στη διάρκεια της Επανάστασης του '21, το βουνό αποτέλεσε ορμητήριο αντίστασης στην Τουρκική στρατιά των Κιοσέ Μεχμέτ και Ομέρ Βρυώνη, όταν κατέβηκαν να πνίξουν την επανάσταση των Ελλήνων. Στην πλατεία των Κομποτάδων σώζονται τα πλατάνια  -διατηρητέα μνημεία της φύσης σήμερα - που στη σκιά τους συσκέφθηκαν ο Δυοβουνιώτης, ο Γκούρας και ο Αθανάσιος Διάκος, πριν από την ηρωική του θυσία στη γέφυρα της Αλαμάνας

.

Από τις κορυφές της Οίτης αρχίζει ο ονομαστός παραπόταμος του Σπερχειού, ο Γοργοπόταμος, που έγινε σύμβολο της αντίστασης κατά της Γερμανικής κατοχής με την ανατίναξη της ομώνυμης Γέφυρας.

Η Πυρά του Ηρακλή – μυθολογία

Στη θέση αυτή κατά τη Μυθολογία ο Ηρακλής αποφάσισε να τελειώσει την ζωή του μη υποφέροντας το μαρτύριο στο οποίο τον υπέβαλλε η σκληρή Δηιάνειρα φορώντας του τον ποτισμένο με το αίμα του Κένταυρου Νέσσου, χιτώνα. Ο δηλητηριασμένος χιτώνας του ξέσκιζε και του κατέκαιγε τις σάρκες. Μάζεψε λοιπόν ξύλα και παρακάλεσε τον αγαπημένο του φίλο Φιλοκτήτη να ανάψει τη φωτιά.

Ο Φιλοκτήτης άναψε τη φωτιά και ο ημίθεος, αφού δώρισε στο φίλο του το τόξο με τα δηλητηριώδη βέλη του, τυλίχτηκε στις φλόγες. Κατά την πρώτη εκδοχή του Μύθου ο Δίας μη αντέχοντας να βλέπει το γιο του να υποφέρει τον τύλιξε στα σύννεφα (νεφελεγερέτης γαρ) και τον ανέβασε στον Όλυμπο, όπου ο Ηρακλής παντρεύτηκε την όμορφη Ήβη τη θεότητα της νιότης.

Κατά μία άλλη εκδοχή ο Δίας έριξε τον κεραυνό του και στο σημείο που έπεσε ανέβλυσε ο Γοργοπόταμος που δρόσισε τον καιγόμενο Ήρωα.

Σήμερα στο σημείο αυτό διατηρούνται σπόνδυλοι κιόνων, τμήματα του θριγκού και τριγλύφων, οι οποίοι ανήκουν σε πρόστυλο δωρικό ναό του 3ου αιώνα π.Χ. με πρόδρομο και σηκό εν παραστάσει. Νοτίως του ναού υπάρχει ο βωμός, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε συνεχώς από την αρχαϊκή εποχή μέχρι την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, οπότε και έγινε επέκταση του αρχικού περιγράμματος και οριοθέτησή του με λιθόπλιθους. Κατά τα έτη 1919 - 20 διεξήχθη ανασκαφική έρευνα από τον Ν. Παπαδάκη. Καθαρίστηκε το εμφανές τμήμα του ναού και ανασκάφηκε η Πυρά. Από το 1988 επαναλήφθηκε η ανασκαφή στο χώρο της Πυράς με περαιτέρω διερεύνηση των ήδη αναμοχλευμένων επιχώσεων αυτής.

Τα χωριά της Οίτης

Γύρω από την Οίτη υπάρχουν 22 χωριά. Στα βόρεια η Υπάτη (400μ υψόμετρο) που είναι το ιστορικό κέντρο της περιοχής, ο Συκάς (250μ), το Αργυροχώρι (260μ), τα Λουτρά Υπάτης (85μ), οι Μεξιάτες (60μ), οι Κομποτάδες (60μ), o Κωσταλέξης (120μ) και ο Φραντζής (130μ). Στα ανατολικά ο Γοργοπόταμος (60μ υψόμετρο), τα Δύο Βουνά (420μ) και το Κουμαρίτσι (840μ) Στα νότια η Οίτη (680μ), η Παύλιανη (1.030μ), η Πυρά (1.160μ), το Μαυρολιθάρι (1.140μ) και η Καστριώτισσα (1.160μ). Στα δυτικά η Δάφνη (1.120μ), το Νεοχώρι (1.240μ), ο Πύργος (740μ), το Περιστέρι (620μ), το Μεσοχώρι (640μ), το Λυχνό (660μ), το Καπνοχώρι (580μ) και η Καστανιά (1.050μ).

Γεωγραφικά η Οίτη ανήκει στους δύο δήμους Λαμίας και Δελφών και στις δύο Περιφερειακές Ενότητες της Φθιώτιδας και της Φωκίδας, που θα πρέπει να συνεργαστούν στα πλαίσια ενός βιώσιμου μοντέλου ανάπτυξης ορεινού τουρισμού.

Ο πληθυσμός - ασχολίες

Σε ό,τι αφορά τον πληθυσμό, στο σύνολό της η περιοχή είναι αραιοκατοικημένη. Τα πεδινά χωριά εμφανίζουν μεγαλύτερη πυκνότητα έναντι των ημιορεινών και των ορεινών. Τα στοιχεία των απογραφών θεωρούνται πλασματικά, γιατί κατά τις απογραφές, κάτοικοι που διαβιούν μόνιμα στην Αθήνα ή σε άλλα αστικά κέντρα έρχονται να απογραφούν στους τόπους καταγωγής τους για ευνόητους λόγους. Ο πληθυσμός χαρακτηρίζεται ως γερασμένος. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων είναι ο πρωτογενής τομέας (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοπονία), οι ελάχιστες βιοτεχνίες (ξυλουργεία, ελαιουργεία, τυροκομεία, σιδηρουργεία, βιοτεχνίες παραγωγής κουραμπιέδων και ζυμαρικών), ο τουρισμός με βασικούς πόλους τα Λουτρά Υπάτης, την Υπάτη, την Ιερά Μονή Αγάθωνος και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, την Παύλιανη και τον Γοργοπόταμο.