Αθηνά και Αθήνα: Το όνομα της θεάς και η ονομασία της πόλης

Ανακατασκευή του Παρθενώνα το 1950 με άγαλμα της θεάς Αθηνάς ©Hulton Archive / Getty Images / Ideal Image

Ο ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ Πάνος Βαλαβάνης γράφει στην ATHENS VOICE για την Αθήνα και την Αθηνά και πώς πήρε το όνομά της η πόλη.

Η μόνη διαφορά ανάμεσα στην ονομασία της πόλης και στο όνομα της θεάς είναι ένας τόνος. Αυτό δηλώνει τη στενή και αξεδιάλυτη σχέση τους αλλά και το γεγονός ότι κάθε φορά που οι αρχαίοι Αθηναίοι πρόφεραν το όνομα της πόλης τους ήταν σαν να προφέρουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, και το όνομα της θεάς τους και αντίστροφα! 

Το όνομα ΑΘΗΝΑ είναι ασφαλώς προελληνικό αλλά δεν είναι εύκολο να διαγνώσουμε αν η θεά έδωσε το όνομα στην πόλη, όπως μαθαίνουμε από το μύθο ή αν συνέβη το αντίστροφο. Για πρώτη φορά συναντάμε το όνομα ως Atana Potinija, σε πινακίδα Γραμμικής Β από το ανάκτορο της Κνωσού (14ος αι. π.Χ.). Αυτό διαβάζεται ως Αθηνά Ποτνία, και μπορεί να σημαίνει είτε σεβάσμια [θεά] Αθηνά (το όνομα της θεάς), είτε σεβάσμια [θεά] της Αθήνας (τοπωνύμιο). Αυτό που φαίνεται ως βέβαιο είναι ότι ήδη από την Κνωσό, που την εποχή εκείνη την  κυβερνούσε μυκηναϊκή δυναστεία, η θεά ήταν προστάτιδα του ανακτόρου και με  την ιδιότητα αυτή εμφανίζεται και στο μυκηναϊκό ανάκτορο, που κατασκευάστηκε την ίδια περίοδο επάνω στην Ακρόπολη. 

Έτσι αρχίζει και η σχέση της θεάς με την Αθήνα, αφού, σύμφωνα με την αναφορά του Θουκυδίδη, οι πρώτοι Αθηναίοι είχαν εγκατασταθεί επάνω στην Ακρόπολη. Με αυτό το δεδομένο, Αθήνα φαίνεται ότι ήταν το πρώτο όνομα της Ακρόπολης, το οποίο και επεκτάθηκε σε ολόκληρη την πόλη, που σταδιακά αναπτύχθηκε γύρω από τον ιερό βράχο. Σε αυτό προφανώς οφείλεται και ο πληθυντικός αριθμός του ονόματος, Αθήναι, επειδή η πρώιμη πόλη δεν είχε ενιαία οικιστική συγκρότηση, αλλά αποτελούνταν από περισσότερα μικρά πολίσματα που αναπτύσσονταν γύρω από την Ακρόπολη (όπως Θήβαι, Μυκήναι, Πάτραι κ.ά.).

Στην πρώτη χιλιετία π.Χ., όταν σταδιακά η Ακρόπολη από φρούριο και έδρα του ηγεμόνα μετατράπηκε σε θρησκευτικό κέντρο, φυσικό ήταν η θεά όχι μόνο να παραμείνει αλλά και να αναπτύξει τον αρχικό ρόλο της, πλέον ως πολιάς (=πολιούχος) και πρόμαχος, δηλ. πρωτοπόρος στις μάχες όλης της πόλης.

Εκτός όμως από πολεμική θεά και προστάτιδα των κατοίκων της, η Αθηνά ήταν  υποστηρικτής και βοηθός σε όλα τα ειρηνικά τους έργα ως Αθηνά Εργάνη. Οι γυναίκες θεωρούσαν ότι τις βοηθούσε στις οικιακές ασχολίες και στον αργαλειό και οι άνδρες στην αγγειοπλαστική, στην ξυλουργική και σε όλες τις τέχνες, στις οποίες, σύμφωνα με τους μύθους, θεωρείται πρώτη διδάξασα. Το ιερό της δένδρο ήταν η ελιά, χαρακτηριστικό φυτό της αττικής γης, την καλλιέργεια της οποίας είχε προσφέρει η ίδια στην πόλης της, κατά τη διαμάχη με τον Ποσειδώνα. Όλα αυτά υποδηλώνουν πως οι Αθηναίοι είχαν αποδώσει στη θεά τους πολλά και διαφορετικά επίπεδα κατακτήσεων του ανθρώπινου βίου, θέλοντας έτσι να αναδείξουν τη σημασία της ίδιας της Αθήνας στον ανθρώπινο πολιτισμό.

Εκείνο όμως που ενώνει όλα τα διαφορετικά στοιχεία πολιτισμού που εκπροσωπεί η θεά βρίσκεται στην ευφυΐα και στη σοφία της, μια σοφία όμως οργανωτική και πρακτική. Δεν είναι τυχαίο ότι, σύμφωνα με τον Ησίοδο, μητέρα της ήταν η Μήτις, που σημαίνει επινοητικότητα σε λύσεις διαφόρων προβλημάτων και μάλιστα με τεχνάσματα. Φαίνεται δηλαδή ότι οι αρχαίοι έφτιαξαν μια θεά, βοηθό τους σε όλες τις πτυχές του βίου και συμπαραστάτη σε όλα τα προβλήματά τους. Με αυτή την αφετηρία, της αποδόθηκαν όλες αυτές οι επινοήσεις, που στην ουσία ήταν κατακτήσεις του πολιτισμού, οι οποίες βελτίωναν και διευκόλυναν τη ζωή τους. Αυτή την καθαρά πρακτική σοφία, που βοηθάει τους ανθρώπους να λύνουν τα προβλήματά τους η μεταγενέστερη ηθική την ερμήνευσε ως φρόνηση και γνώση και ανέδειξε την Αθηνά σε ‘θεά της σοφίας’. 

Με αυτή της την ιδιότητα, η Αθηνά, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη θεότητα, υπήρξε συμπαραστάτρια και βοηθός σε πολλούς ήρωες, όπως στον Ηρακλή, στο Θησέα, στον Περσέα, στον Αχιλλέα και στον Οδυσσέα. Αυτή βοηθούσε και τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι ωστόσο δεν έπρεπε να επαφίενται μόνο στη βοήθειά της αλλά όφειλαν να αυτενεργούν, όπως δηλώνει και η αρχαία παροιμία ‘συν Αθηνά και χείρα κίνει’. 

πηγή