Το Σύνταγμα στη ΜΕΘ

Είναι σήμερα πιο επίκαιρο και από ποτέ να μιλήσουμε για τ
ο Σύνταγμα και για τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών λόγω της έκτακτης συνθήκης πανδημίας από το νέο ιό , που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποφάσισε να ονομάσει COVID-19.

του δικηγόρου Δημήτρη Καραγεώργου 

Το Σύνταγμα καταρχήν , είναι το σύνολο των κανόνων  , που ρυθμίζουν την οργάνωση και την άσκηση της κρατικής εξουσίας από την μια πλευρά και από την άλλη τις σχέσεις των πολιτών με την κρατική εξουσία. Οι τελευταίοι αυτοί κανόνες χαρακτηρίζονται ως θεμελιώδη ή ανθρώπινα δικαιώματα.

Στο Σύνταγμά μας τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν αυξημένη  τυπική δύναμη. Αυτό σημαίνει ότι δεν καταργούνται ή μεταβάλλονται από τυπικό νόμο ή οποιαδήποτε κανονιστική πράξη της εκτελεστικής λειτουργίας, αλλά αντιθέτως προσδιορίζουν το νομικό πλαίσιο εντός του οποίου οφείλουν να κινούνται τα συντεταγμένα όργανα της πολιτείας και θέτουν τα όρια της προστασίας της ελευθερίας του πολίτη από την άσκηση της κρατικής εξουσίας.

Οι συνταγματικές διατάξεις ,που κατοχυρώνουν τα ατομικά δικαιώματα είναι νομικά ισότιμες και ισοδύναμες. Ορισμένες διατάξεις ωστόσο απολαμβάνουν αυξημένης προστασίας. Αυτές είναι το άρθρο 2, παρ. 1 («Ο σεβασμός και προστασία της αξίας του ανθρώπου…»), το άρθρο 4, παρ. 1, 4 και 7 («Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου…») , το άρθρο 5, παρ. 1 και 3 («Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική,οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη…») , το άρθρο 13, παρ.1 («Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη…») και το άρθρο 26 περί διάκρισης εξουσιών.

Η προστασία των δικαιωμάτων αυτών διασφαλίζεται με διπλό τρόπο : αφενός δια της απαγορεύσεως αναθεώρησης τους (σύμφωνα με το άρθρο 110, παρ.1, Συντ. 1975/1986/2001) , αφετέρου δια της περιφρούρησης της ανεμπόδιστης άσκησής τους από την ίδια την πολιτεία (σύμφωνα με το άρθρο 25, παρ.1 του Σ).

Η συνταγματική όμως , κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων δεν σημαίνει την απόλυτη προστασία τους. Τα ατομικά  δικαιώματα κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα  «υπό την  επιφύλαξη νόμου» για την έκδοση του οποίου παρέχεται απευθείας εξουσιοδότηση. Πρόκειται για τις γνωστές σε όλους μας , λόγω της συνεχούς επίκλησής τους τα τελευταία χρόνια από την εκάστοτε Κυβέρνηση , πράξεις νομοθετικού περιεχομένου (ΠΝΠ) του άρθρου 44 παρ. 1 και για τα εκτελεστικά προεδρικά διατάγματα (ΠΔ) του άρθρου 43, παρ.1 του Συντάγματος. Με αυτές λοιπόν τις περιπτώσεις (ουσιαστικού) νόμου, είναι δυνατή η λεπτομερής ρύθμιση θεμελιώδους δικαιώματος.

Όταν , όμως , το Σύνταγμα παραπέμπει στην επιφύλαξη του νόμου των ανωτέρω περιπτώσεων (άρθρου 44 παρ. 1 και άρθρου 43 παρ.1) αποσκοπεί στη ρύθμιση των δικαιωμάτων αυτών και όχι στη  θέσπιση περιορισμών. Ρύθμιση νοείται η εξασφάλιση της αποτελεσματικής άσκησης τους και η αναπροσαρμογή τους (χωρίς την αλλοίωση του πυρήνα τους) ακόμα και σε ειδικές , έκτακτες ,  απρόβλεπτες και εξαιρετικά επείγουσες συνθήκες , οι οποίες προσδιορίζονται ειδικώς και αιτιολογούνται επαρκώς στις πράξεις των οργάνων της πολιτείας.    

Η ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων υπό τις ανωτέρω προϋποθέσεις δε πρέπει να συγχέεται με την κατ΄εξαίρεση θέσπιση περιορισμών αυτών των δικαιωμάτων. Η ρύθμιση των δικαιωμάτων με ΠΝΠ ή ΠΔ και η θεσμοθετημένη κατ΄εξαίρεση αναστολή των δικαιωμάτων αυτών είναι δύο έννοιες αντίθετες.  Η ρύθμιση των δικαιωμάτων προϋποθέτει την εύρυθμη και ανεμπόδιστη άσκησή τους με προσαρμογή σε έκτακτες και εξαιρετικά επείγουσες συνθήκες , ενώ η αναστολή προϋποθέτει απόλυτη απαγόρευση άσκησης των δικαιωμάτων αυτών στις περιπτώσεις , που απαριθμεί περιοριστικά το ίδιο το Σύνταγμα  στο άρθρο 48 , ήτοι  σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφαλείας, καθώς και αν εκδηλωθεί ένοπλο κίνημα για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Στις περιπτώσεις αυτές η Βουλή με απόφασή της, ύστερα από πρόταση της Κυβέρνησης, θέτει σε εφαρμογή το νόμο για την κατάσταση πολιορκίας σε ολόκληρη την Επικράτεια ή τμήμα της. Οι πρώτες συνέπειες της κήρυξης της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας είναι η σύσταση εξαιρετικών δικαστηρίων και η αναστολή της ισχύος πολλών θεμελιωδών δικαιωμάτων που αναφέρονται στο άρθρο αυτό. Η διάρκεια της αναστολής δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 15 ημέρες , ενώ ανανεώνεται με απόφαση της Βουλής για όσο επικρατούν οι συνθήκες αυτές.

Η αντιμετώπιση , λοιπόν , της πανδημίας του COVID-19 με την επιλογή των περιοριστικών της ατομικής ελευθερίας μέτρων , αναδεικνύεται σε κρίσιμη στιγμή για το δικαιϊκό μας σύστημα και τη Συνταγματικά κατοχυρωμένη δημοκρατία όλων των λαών. Την άποψη αυτή συμμερίζεται και ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA) της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην έκθεσή του για την χρονική περίοδο 1 Φεβρουαρίου - 20 Μαρτίου 2020. Ο Οργανισμός προβληματίζεται για τους περιορισμούς στην ελευθερία της κίνησης, της εργασίας, της υγείας και της εκπαίδευσης των πολιτών ,ενώ ελπίζει τα μέτρα που λαμβάνονται από τις κυβερνήσεις να μην οδηγούν σε κοινωνική απομόνωση (πηγή ΑΠΕ – ΜΠΕ) .

Ο προβληματισμός για την επιλογή των μέτρων της αναστολής των θεμελιωδών - ανθρώπινων δικαιωμάτων στη μάχη για την αντιμετώπιση της πρωτόγνωρης υγειονομικής κρίσης , ολοένα και αυξάνεται , ιδίως όταν οι πιο σημαντικές ζωτικές ελευθερίες της συνάθροισης, της οικονομικής ελευθερίας κ.λ.π. , ασκούνται υπό τον αυστηρό έλεγχο και την προηγούμενη άδεια μιας διοικητικής αρχής  , που  ανατρέπει συλλήβδην τα δεδομένα και προσδιορίζει νέα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς , ενώ η ελευθερία κίνησης των πολιτών ως πρωταρχική ανάγκη αυτοπροσδιορισμού και πραγμάτωσης του βιοτικού τους πλάνου από κανόνας γίνεται εξαίρεση την ίδια στιγμή που η εξαίρεση του περιορισμού και της αναστολής της ελευθερίας γίνεται κανόνας με διοικητικές και ποινικές τιμωρίες και χρονική διάρκεια ,που επιμελώς αποφεύγεται να προσδιοριστεί εξ αρχής , αλλά αντιθέτως ανανεώνεται κάθε λίγο προφανώς για να επιμηκυνθεί η κοινωνική αντοχή. Οι φωνές λοιπόν για την αμφισβήτηση της συνταγματικότητας του περιορισμού της προσωπικής και συλλογικής αυτονομίας  αυξάνονται ενώ από την άλλη ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις ότι οι ΠΝΠ εκδόθηκαν εντός του συνταγματικού πλαισίου. Οι υπέρμαχοι της συνταγματικότητας στηρίζουν την άποψή τους είτε στο ότι το άρθρο 44 του Σ για την έκδοση των ΠΝΠ μπορεί να εφαρμοστεί και στην σημερινή δυσχερή πραγματικότητα ,που αποτελεί ομολογουμένως εξαιρετικά επείγουσα και απρόβλεπτη περίσταση για το έθνος ,  πλην όμως , όπως ανέπτυξα πιο πάνω, τούτο δεν στέκει καθώς η συνταγματική αυτή διάταξη αποσκοπεί στη ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων και όχι στην αναστολή – περιορισμό τους , είτε στο ότι η σημερινή υγειονομική κρίση προσιδιάζει σε συνθήκες πολέμου (εξού και η κατ΄ επανάληψη εξίσωση της πανδημικής κρίσης με πόλεμο από τα επίσημα κυβερνητικά στελέχη) , οπότε τυγχάνει εφαρμογής το άρθρο 48 του Σ για τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών , πλην όμως και αυτή η άποψη είναι εξίσου προβληματική ιδίως επειδή η κήρυξη της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας από τη Βουλή γίνεται για συγκεκριμένες και περιοριστικά απαριθμούμενες περιπτώσεις στις οποίες δεν συγκαταλέγεται η πανδημία ενώ η κατάσταση πολιορκίας έχει συγκεκριμένη χρονική διάρκεια και συστήνονται εξαιρετικά δικαστήρια. Ενδιαφέρουν παρουσιάζουν και οι απόψεις περί συνταγματικότητας των μέτρων , που στηρίζονται στην αρχή της αναλογικότητας και συμμερίστηκε και ο Πρόεδρος της Ελληνικής Κυβέρνησης αναφέροντας στο διάγγελμά του ότι η άσκηση της ατομικής ελευθερίας δεν πρέπει να υπερβαίνει τον συνταγματικό της σκοπό και να απειλεί την ίδια την κοινωνία , πλην όμως και οι απόψεις αυτές είναι εξίσου προβληματικές για δύο σημαντικούς λόγους : 1^ον διότι ο προσδιορισμός της συνταγματικής ελευθερίας του ατόμου του άρθρου 5 του Συντάγματος υπό της μορφή της αυτονομίας δεν γίνεται με γνώμονα τις αντιλήψεις της κυρίαρχης πολιτείας περί βλάβης του κοινωνικού συνόλου ,καθώς η απόλυτη προστασία της ατομικής ελευθερίας σχετικοποιείται με βάση την εκάστοτε πολιτική βούληση (γεγονός μη Συνταγματικά ανεκτό) και 2^ον διότι για τον περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας των πολιτών αποφασίζει στην πράξη μια ομάδα ειδικών σύμφωνα με τα πορίσματά της , τα οποία δεν μπορούν να ελεγχθούν ούτε με τους κανόνες της λογικής ούτε με τα διδάγματα της κοινής πείρας, ελλείπουν δηλαδή οι προϋποθέσεις για την άσκηση του ελέγχου της αναλογικότητας. Και αν λάβουμε υπόψη μας την ελλειμματική προσπάθεια λήψης των κατ΄εξοχήν ειδικών μέτρων αντιμετώπισης της ασθένειας (πρόσληψη χιλιάδων ιατρών και νοσηλευτών , διεύρυνση του αριθμού των ΜΕΘ με αναγκαστική συμμετοχή - επίταξη του ιδιωτικού συστήματος Υγείας , προμήθεια του απαραίτητου υγειονομικού υλικού , προμήθεια και διεξαγωγή διαγνωστικών τεστ κ.λ.π.) λόγω της οικονομικής κρίσης που προηγήθηκε στο τόπο μας και υπάρχει ακόμα , ο περιορισμός της ατομικής ελευθερίας κίνησης με βάση την επιδημιολογική στατιστική παρατήρηση εμφανίζεται ακόμα πιο προβληματικός. Η αρχή της αναλογικότητας δεν μπορεί να νομιμοποιηθεί ούτε με την επιτυχή αποτίμηση του μέτρου του περιορισμού της ελευθερίας του πολίτη στην εξέλιξη της νόσου στη χώρα μας , καθώς δεν μπορεί να εξαρτάται από την αβέβαιη  πιθανότητα της αντίθετης εκδοχής περί καταστροφής και η κάθε σύγκριση με χώρες εξ ορισμού δημογραφικά ανόμοιες δεν είναι δόκιμη. Ακόμη πιο προβληματική εμφανίζεται η προαναγγελία επανάληψης του περιορισμού της προσωπικής ελευθερίας ανά πάσα στιγμή στο μέλλον κάθε φορά που η πολιτεία το κρίνει απαραίτητο για το κοινό καλό. Η δε συνταγματικά επιβεβλημένη υποχρέωση του κράτους να λαμβάνει κάθε αναγκαίο και πρόσφορο μέτρο για την προστασία της υγείας και της ζωής των πολιτών δε μπορεί να καθορίσει την συνταγματικότητα του μέτρου περιορισμού της ατομικής ελευθερίας , καθώς καμία συνταγματική επιταγή δεν μπορεί να ακυρώσει άλλη ενώ η κατάσταση ανάγκης ως κατ΄εξαίρεση παράκαμψη της φυσιολογικής ροής των κανόνων δικαίου δεν υφίσταται στο συνταγματικό δίκαιο.

            Η θέσπιση μέτρων για την αντιμετώπιση της καταστάσεως ήτο επιβεβλημένη , η συνολική , όμως απαγόρευση της κυκλοφορίας των πολιτών ακροβατεί στα όρια της συνταγματικότητας , τη στιγμή που όλοι οι πολίτες ορθά ενημερωμένοι είχαν λάβει οι ίδιοι τα ατομικά μέτρα προστασίας της υγείας τους και της υγείας των συμπολιτών τους με κάποιες παραφωνίες που μπορούσαν να διορθωθούν με πιο ήπια μέσα και όχι με την καθολική απαγόρευση της ελευθερίας κίνησης των πολιτών.