Πόσο πιθανή είναι η «επιστροφή» του εθνικού κράτους; Απαντούν στη LiFO οι διακεκριμένοι ιστορικοί και συγγραφείς Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος και Αντώνης Λιάκος.
Το έθνος είναι μια μεγάλη αλληλεγγύη, αποτελούμενη από το αίσθημα των θυσιών που έχουν γίνει κι εκείνων που είναι ακόμα διατεθειμένοι να κάνουν όσοι ανήκουν σε αυτή την κοινότητα. Προϋποθέτει κάποιο παρελθόν, αλλά συνοψίζεται και στο παρόν χάρη σε ένα χειροπιαστό γεγονός: τη συγκατάθεση, την καθαρά εκφρασμένη επιθυμία συνέχισης της κοινής ζωής. Η ύπαρξη ενός έθνους είναι ένα καθημερινό δημοψήφισμα» έγραφε ο Ernest Renan στο διαχρονικό δοκίμιό του «Τι είναι Έθνος;».
Η εξάπλωση της πανδημίας του κορωνοϊού έχει πυροδοτήσει, μεταξύ άλλων, μια συζήτηση στον διεθνή Τύπο για το αν αναβιώνει η έννοια του έθνους-κράτους. «Εν μια νυκτί, οι πρωτεύουσες των κρατών ανέκτησαν την κυριαρχία τους που είχαν εκχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς να πάρουν την άδεια ούτε των πολιτών ούτε των Βρυξελλών. Στην πράξη, κυβερνούν σαν να βρίσκονται σε πόλεμο, σύμφωνα με τις αποφάσεις τους. Ο Γάλλος Πρόεδρος, άλλωστε, διεμήνυσε "ότι βρισκόμαστε σε πόλεμο" και έστειλε ομάδες ενόπλων να περιφρουρούν τους δρόμους για την εφαρμογή των δρακόντειων μέτρων. Το ξέσπασμα του κορωνοϊού φαίνεται πως αντιστρέφει την πορεία της Ιστορίας, μια και ξεχάστηκαν και η παγκοσμιοποίηση και η ευρωπαϊκή ενοποίηση. Βρισκόμαστε και πάλι στην εποχή του ηρωικού αγώνα των κρατών για εθνική επιβίωση» έγραψε ο καθηγητής Πολιτικής και Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο της Βενετίας Ca' Foscari, Jan Zielonka.
Την ίδια στιγμή, ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζακ Ντελόρ, προειδοποίησε ότι η έλλειψη αλληλεγγύης κάνει την «Ευρωπαϊκή Ένωση να διατρέχει έναν θανάσιμο κίνδυνο» και πρόσθεσε ότι «το μικρόβιο επανέρχεται».
Πράγματι, το τελευταίο χρονικό διάστημα, ειδικά στην Ευρώπη, αρκετές χώρες έχουν κλείσει τα σύνορά τους, ένα κλίμα διχόνοιας ανάμεσα σε Βορρά και Νότο δηλητηριάζει την ήπειρο, προγράμματα όπως το Erasmus έχουν ανασταλεί και μια επιστροφή στο εθνικό κράτος αλλά και στην ενίσχυση ακόμα και εθνικιστικών τάσεων μοιάζει αναπόφευκτη και δημιουργεί έντονες ανησυχίες.
Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο παραμένουν κλεισμένοι στα σπίτια τους. Παράλληλα, ταξίδια με αεροπλάνα, τρένα, πλοία και αυτοκίνητα έχουν ελαχιστοποιηθεί, ενώ παραγωγικές μονάδες είτε έχουν κλείσει είτε υπολειτουργούν. Στον διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο μας, με τη γιγάντωση της τεχνολογίας, τις αυξημένες απαιτήσεις και την παγκόσμια οικονομία υπό κατάρρευση, πόσο πιθανό είναι να ζήσουμε το τέλος της παγκοσμιοποίησης;
Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο παραμένουν κλεισμένοι στα σπίτια τους. Παράλληλα, ταξίδια με αεροπλάνα, τρένα, πλοία και αυτοκίνητα έχουν ελαχιστοποιηθεί, ενώ παραγωγικές μονάδες είτε έχουν κλείσει είτε υπολειτουργούν.
Στον διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο μας, με τη γιγάντωση της τεχνολογίας, τις αυξημένες απαιτήσεις και την παγκόσμια οικονομία υπό κατάρρευση, πόσο πιθανό είναι να ζήσουμε το τέλος της παγκοσμιοποίησης; Κατά πολλούς, η αθρόα μετακίνηση αγαθών και ανθρώπων αλλά και η αλληλεξάρτησης των μηχανισμών της τεχνολογίας και της οικονομίας μάλλον έχουν κάνει τον κύκλο τους. Οπότε, πόσο πιθανή είναι η «επιστροφή» του εθνικού κράτους; Μιλούν στη LiFO γι' αυτό δύο διακεκριμένοι ιστορικοί και συγγραφείς, ο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος και ο Αντώνης Λιάκος.
Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, T. καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
Γίνεται πολύς λόγος αυτόν τον καιρό για επιστροφή του «έθνους-κράτους» ή, σωστότερα, του εθνικού κράτους (αφού «έθνος-κράτος» είναι λανθασμένη μηχανιστική απόδοση αγγλικού όρου). Ακριβέστερο θα ήταν να πούμε ότι επιστρέφει το Κράτος (με κεφαλαίο!), που τυχαίνει σήμερα να είναι εθνικό και όχι άλλου τύπου. Όλα σχεδόν τα κράτη της υφηλίου είναι (ή παριστάνουν ότι είναι) εθνικά. Συναποτελούσαν προπολεμικά την Κοινωνία των Εθνών και μεταπολεμικά συναποτελούν, ακριβώς, τα Ηνωμένα Έθνη.
Τα κράτη θα πρωταγωνιστούσαν και αν ακόμη δεν ήσαν εθνικά, αλλά άλλου τύπου. Χωρίς την κρατική εξουσία και επιβολή, ακόμη και με τη βία, αποκλείεται να ελεγχθεί και να ξεπεραστεί η τωρινή πανδημία. Μοιάζει με εμπόλεμη κατάσταση και είναι εύλογες οι αναφορές στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με μία κρίσιμη διαφορά: τότε είχε μείνει αλώβητη η παραγωγικότερη περιοχή του πλανήτη, η Αμερική, που ανέλαβε τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση σε πρωτοφανή κλίμακα.
Σήμερα δεν ισχύει το ίδιο. Και αν ακόμη έχει οριστικά ξεπεράσει το πρόβλημα η Κίνα, δεν θα μπορούσε να παίξει παρόμοιο ρόλο για πολλούς λόγους, με πρώτο την καχυποψία που εύλογα εμπνέει.
Αυτό που παραμερίζεται από τα κράτη σήμερα είναι οι «αγορές» και η ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση που αφέθηκε στο έλεος ιδιωτικών συμφερόντων, καπιταλιστικών και μη. Για μια παγκόσμια πανδημία θα χρειαζόταν θεωρητικά μια παγκόσμια κυβέρνηση (με εκτελεστική εξουσία), που δεν υπάρχει – ούτε θα υπάρξει στο προβλέψιμο μέλλον. Υπάρχει, όμως, ο διακρατικός Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), με δυνητικά καταλυτικό καθοδηγητικό ρόλο.
Τρανή ένδειξη (ή επίφαση) παγκοσμιότητας αποτελεί το γεγονός ότι βρέθηκε επικεφαλής του ο Αιθίοπας Tedros Adhanom Ghebreyesus, που βλέπει τακτικά όλη η υφήλιος στους δέκτες της. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά. Αν αυτός και ο ΠΟΥ γενικότερα έκαναν, όπως πιστεύεται, σοβαρά λάθη στην αρχική εκτίμηση του κορωνοϊού, για διάφορους λόγους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι εφιαλτικές συνέπειες θα είχαμε αν ήσαν προικισμένοι και με εκτελεστική εξουσία, παραμερίζοντας και υποκαθιστώντας τα ανεξάρτητα και κυρίαρχα εθνικά κράτη.
Εξάλλου, η απότομη γιγάντωση της κρατικής ευθύνης και επιβολής, οι επακόλουθες σχετικές διαμάχες και η έλλειψη συντονισμού δεν σχετίζονται ειδικά και μόνο με τον εθνικισμό. Αυτό είναι ορατό ιδίως σε εθνικά, αλλά ομοσπονδιακά κράτη, όπως κατεξοχήν οι ΗΠΑ, όπου λείπει σε πρωτοφανή βαθμό (λόγω Τραμπ) ο συντονισμός μεταξύ ομοσπονδιακής κυβέρνησης, πολιτειών και μεγαλουπόλεων.
Ακόμα και στη Γερμανία παίρνουν δικές τους πρωτοβουλίες μερικά κρατίδια, με προεξάρχουσα τη Βαυαρία. Όλα αυτά δείχνουν ότι και αν ακόμη η ευρωπαϊκή ενοποίηση είχε προχωρήσει τόσο όσο ονειρεύτηκαν οι φεντεραλιστές, πάλι θα υπήρχε ισχυρή πιθανότητα ελλείμματος συντονισμού και αλληλεγγύης μεταξύ των χωρών, σαν αυτήν που βιώνουμε σήμερα.
Αυτό που παραμερίζεται από τα κράτη σήμερα είναι οι «αγορές» και η ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση που αφέθηκε στο έλεος ιδιωτικών συμφερόντων, καπιταλιστικών και μη. Για μια παγκόσμια πανδημία θα χρειαζόταν θεωρητικά μια παγκόσμια κυβέρνηση (με εκτελεστική εξουσία), που δεν υπάρχει – ούτε θα υπάρξει στο προβλέψιμο μέλλον.
Και σήμερα, πάντως, υπάρχουν κάποια δείγματα αλληλεγγύης που θυμίζουν τις μεταπολεμικές απαρχές της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ξεχωρίζει η νοσηλεία υπεράριθμων Γάλλων ασθενών που μεταφέρονται σε κοντινές μονάδες εντατικής θεραπείας της Γερμανίας. Από ιστορική άποψη, και ιδίως από την άποψη της υπέρβασης παραδοσιακών εθνικών ταμπού, έχει ιδιαίτερη συμβολική σημασία ότι πρόκειται για μεταφορά από την Αλσατία με νοσοκομειακά αεροπλάνα της Λουφτβάφε. Ωστόσο, πρόκειται για μικρό δείγμα εντοπισμένο στον αρχέγονο γαλλογερμανικό άξονα.
Ασφαλώς μεγαλύτερη πολιτική και πρακτική αξία θα έχει η από κοινού προμήθεια υγειονομικού υλικού για λογαριασμό των κρατών-μελών της Ε.Ε., έστω και αν χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτικό σχέδιο, αντί της έκδοσης ευρωομολόγων. Από την απόρριψη της έκδοσης ευρωομολόγων, πολύ χειρότερη άρνηση ευρωπαϊκής αλληλεγγύης μπορούν να θεωρηθούν οι απαγορεύσεις εξαγωγής υγειονομικού υλικού σε άλλες χώρες-μέλη εκ μέρους όχι μόνο της χειμαζόμενης Ιταλίας αλλά και εκ μέρους της Γερμανίας – της ίδιας που είναι έτοιμη να περιθάλψει Αλσατούς...
Τέλος, αν προβληματίζει η «επιστροφή» του εθνικού κράτους, αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί το έθνος ως έννοια εμφανίζει τόση ζωτικότητα, παρά τις διαστρεβλώσεις, τις ακρότητες, τα εγκλήματα και τις συνακόλουθες καταγγελίες εναντίον του εθνικισμού συνολικά. Κακά τα ψέματα, το έθνος εξακολουθεί να προσφέρει την πιο αξιόπιστη και πειστική υπόσχεση αλληλεγγύης – σαν οιονεί οικογένεια, σύμφωνα με τετριμμένη, αλλά αγέραστη παρομοίωση.
Από όλες τις άλλες νοητές ταυτότητες, από όλες τις άλλες προσφορές αλληλεγγύης, ποια θα μπορούσε άραγε σήμερα να υποκαταστήσει την εθνική και να είναι από κάποια άποψη προτιμότερη; Οι ταξικές ταυτότητες δοκιμάστηκαν, αλλά απέτυχαν να υπερβούν τα εθνικά σύνορα, τουλάχιστον για τη μεγάλη πλειονότητα των καταπιεσμένων. Για μεγάλο μέρος της υφηλίου, φυλετικές ή θρησκευτικές ταυτότητες ανήκουν πλέον στο παρελθόν ή έχουν υποχωρήσει. Εκεί όπου ακόμη υπερισχύουν έχουν συνέπειες απείρως τοξικότερες και φονικότερες από τον εθνικισμό. Ταυτότητες ευρύτερες, όπως «Ευρωπαίος» ή και «πολίτης του Κόσμου», δεν υπερισχύουν (ακόμη) της εθνικής – για τη συντριπτική πλειονότητα των συνανθρώπων μας.
Αντώνης Λιάκος Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Πριν πούμε οτιδήποτε, χρειάζεται να εκφράσουμε τις επιφυλάξεις μας για τις ίδιες μας τις κρίσεις. Βρισκόμαστε στην αρχή μιας πολύ μεγάλης ιστορίας, δεν γνωρίζουμε τι τροπή θα έχει στη συνέχεια. Και είναι δύσκολο να προβλέψουμε και να κάνουμε προβολές. Αν αυτό ήταν δύσκολο λ.χ. στους παγκόσμιους πολέμους, όπου τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα ήταν ανθρώπινα όντα, και επομένως το ένα μπορούσε να υπολογίζει με πιθανότητες τις επιλογές του άλλου, εδώ ο εχθρός ανήκει σε μια πολύ διαφορετική κλίμακα και σε μια πολύ διαφορετική και αδιερεύνητη λογική από την ανθρώπινη.
Εκείνο που εξαρχής εντυπωσιάζει και σοκάρει είναι ότι η κρίση αυτή αγκαλιάζει συνολικά τον πλανήτη. Τόσο ως προς την ταχύτατη εξάπλωση του ιού όσο και ως προς τις αντιδράσεις που λίγο-πολύ ακολουθούν το πρωτόκολλο που επιλέχτηκε στην Κίνα.
Μιλάω με φίλους μου από το Σίδνεϊ ως το Σαν Φρανσίσκο και μου λένε ότι αντιμετωπίζουν τα ίδια ακριβώς προβλήματα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Αντιλαμβανόμαστε την υψηλή διασυνδεσιμότητα και αλληλεξάρτηση του κόσμου και θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για τον θρίαμβο της παγκοσμιοποίησης.
Η άλλη όψη είναι τα πλήθη των ανθρώπων που επιστρέφουν στις εστίες τους. Από τους χιλιάδες Έλληνες που μετανάστευσαν τον καιρό της κρίσης έως τα εκατομμύρια των Ινδών που επιστρέφουν στα χωριά τους, παντού η ίδια κίνηση. Η αναζήτηση ασφάλειας στο τοπικό και στο οικείο.
Με τον ίδιο τρόπο συμπεριφέρονται οι κυβερνήσεις. Η απόπειρα του Τραμπ να αγοράσει αποκλειστικά για τις ΗΠΑ το εμβόλιο, η άρνηση της Γερμανίας στην αμοιβαιοποίηση του οικονομικού βάρους, ο ανταγωνισμός για τα ιατρικά και φαρμακευτικά είδη, ο περιορισμός έως διακοπή των συγκοινωνιών και του διεθνούς εμπορίου, δείχνουν την αρχή του «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Η σωτηρία, το καταφύγιο, το άσυλο είναι το εθνικό κράτος.
Ποια από τις δύο τάσεις θα κυριαρχήσει; Εικασίες μπορεί να κάνει κανείς. Πιστεύω ότι δεν θα υποχωρήσει η παγκοσμιοποίηση. Η αλληλεξάρτηση των κοινωνιών δεν έχει επιστροφή. Λόγου χάρη, η σύνθετη τεχνολογία προέρχεται, τόσο ως προς τα υλικά όσο και ως προς την τεχνογνωσία και τον σχεδιασμό της, από πάρα πολλές χώρες.
Θα προχωρούσα και σε μια επόμενη σκέψη. Ενδεχομένως η πανδημία αυτή να επιταχύνει την 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Βλέπουμε στην εκπαίδευση τη βιαστική μετάβαση στην online μάθηση. Θα το δούμε σε πολλούς τομείς. Αλλά, βέβαια, ούτε όλες οι χώρες ούτε όλος ο πληθυσμός θα περάσει σε αυτή την καινούργια διάσταση, πράγμα που θα σημάνει καινούργιες, βαθιές διακρίσεις και διαχωρισμούς.
Μπορεί μεν να μην υποχωρήσει η παγκοσμιοποίηση, πάντως θα επιβραδυνθεί. Λιγότερες μετακινήσεις και μεταφορές, χαμηλότερη κατανάλωση, μείωση της κινητικότητας. Ωστόσο, αυτό σημαίνει λιγότερη σπατάλη των πόρων του πλανήτη, μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα, μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Όλα αυτά, αν δεν ανακόπτουν, πάντως επιβραδύνουν μια επικείμενη περιβαλλοντική κρίση.
Μπορεί μεν να μην υποχωρήσει η παγκοσμιοποίηση, πάντως θα επιβραδυνθεί. Λιγότερες μετακινήσεις και μεταφορές, χαμηλότερη κατανάλωση, μείωση της κινητικότητας. Ωστόσο, αυτό σημαίνει λιγότερη σπατάλη των πόρων του πλανήτη, μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα, μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Όλα αυτά, αν δεν ανακόπτουν, πάντως επιβραδύνουν μια επικείμενη περιβαλλοντική κρίση.
Η επιβράδυνση, όμως, θα σημάνει καταστροφή επαγγελμάτων και πόρων (π.χ. ο τουρισμός στην Ελλάδα) αλλά και αδιέξοδα τροφοδότησης. Οι τιμές των σιτηρών άρχισαν να ανεβαίνουν, καθώς οι κυβερνήσεις συναγωνίζονται σε προμήθειες επισιτισμού. Ακρίβεια και ελλείψεις τροφίμων θα έχουν αλυσιδωτές κοινωνικές συνέπειες.
Την κρίση αυτή δεν πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε γραμμικά. Δηλαδή έναρξη, κορύφωση και έξοδος. Πρώτον, θα πρέπει να τη δούμε παράλληλα με την οικονομική που θα προκύψει, με διαστάσεις χωρίς προηγούμενο. Και δεύτερο, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε σενάρια μετάλλαξης του ιού και επανάληψης των επιδημιών. Εδώ μεταβαίνουμε από την ανάλυση στο επίπεδο του παγκόσμιου, στην ανάλυση στο επίπεδο του πλανητικού. Γι' αυτό και η κρίση αυτή είναι το σημείο μηδέν της Ιστορίας. Τι σημαίνει όμως αυτό;
Στο επίπεδο του παγκόσμιου μιλάμε για κοινωνίες, κράτη, υπερεθνικά δίκτυα, διασυνδέσεις κ.λπ. Στο επίπεδο του πλανητικού μιλάμε για το ανθρώπινο είδος, το περιβάλλον και το κλίμα. Για δεκάδες χιλιάδες χρόνια ο πληθυσμός της Γης ήταν κάτω από ένα δισεκατομμύριο. Το έφτασε πριν από 200 χρόνια. Πριν από 100 χρόνια ανέβηκε σε δύο δισεκατομμύρια. Τώρα πλησιάζει στα 9 δισεκατομμύρια.
Η πληθυσμιακή έκρηξη μετέτρεψε το ανθρώπινο είδος σε μια γεωλογική δύναμη που δεν φιλοξενείται απλώς αλλά επηρεάζει την εξέλιξη της ζωής πάνω στον πλανήτη. Γι' αυτό και καθιερώθηκε ο όρος «ανθρωπόκαινος» εποχή. Η απειλή των ιών, του τρίτου είδους από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο, μέσα σε αυτή την κλίμακα πρέπει να ιδωθεί, και παράλληλα με την κλιματική κρίση. Μαζί με την κλίμακα αλλάζει και η χρονικότητα.
Πάντως, ακόμα και αν τα παγκόσμια ερωτήματα αναβαθμίζονται στην κλίμακα του πλανητικού, οι απαντήσεις είναι αβυσσαλέα ασύμμετρες: στην κλίμακα του εθνικού και, γιατί όχι, του ταξικού. «Είμαστε προμοντέρνοι», όπως λέει ο Λατούρ; Ή μήπως στην αγωνία και στον πανικό της διάσωσης οι πλούσιες τάξεις σε όλο τον κόσμο θα διαφυλάξουν λυσσαλέα τα αγαθά τους και δεν θα ενδώσουν στη λογική του πλανήτη ως κοινού σπιτιού, και πολύ περισσότερο στις ανθρωπιστικές αρχές;
Οι σκέψεις αυτές κάποτε ήταν προβολές στο μέλλον. Βλέπουμε τώρα την ταχύτητα με την οποία το μέλλον πλησιάζει. Ζούμε σε μια εποχή επιταχυνόμενου χρόνου, με εναλλασσόμενα ή άγνωστα σενάρια εξέλιξης. Κάποτε στην ανθρώπινη σκέψη υπήρχε η ιδέα του τέλους του κόσμου ως σημείο μυθολογικό ή της Αποκάλυψης. Στην εκκοσμικευμένη σκέψη και στη φιλοσοφία της προόδου το τέλος έδυσε. Με την κλιματική κρίση και τις πανδημίες, παρόμοιες ιδέες κρίσιμης κορύφωσης επανέρχονται στο διανοητικό στερέωμα, αλλά με νέο τρόπο.
Τέλος, ο ιός μάς βάζει σε μια συζήτηση διάκρισης μεταξύ του ανθρώπου ως βιολογικού όντος και του ανθρώπου στο πλαίσιο του πολιτισμού. Μας καλεί, δηλαδή, να σκεφτούμε ξανά το ανθρώπινο μέσα από τον διαχωρισμό φυσικής-βιολογικής και κοινωνικής-πολιτισμικής υπόστασης. Ο διαχωρισμός αυτός κατέληγε ως ασθένεια και στη σκέψη του Νίτσε και του Αγκάμπεν, αλλά διαφορετικά.
Στον πρώτο ο άνθρωπος είναι άρρωστο ζώο επειδή απαρνήθηκε τη φύση του, στον δεύτερο επειδή ο άνθρωπος, ως πολιτισμένο ζώο, καταστρέφει τη φύση. Ακούγονται παράξενες οι ιδέες αυτές, αλλά είναι μια πρόσκληση σε μια μετα-ανθρώπινη και πέραν της ανθρώπινης (post- and beyond- human) οπτική της ιστορίας των ανθρώπων και της σχέσης τους με το περιβάλλον, στο οποίο περιλαμβάνονται ιοί και βακτήρια.
Πηγή: www.lifo.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου