Γαλαξίδι: Ερμηνεία του ονόματος. Εργασία αναγνώστη.

ΓΑΛΑΞΙΔΙ - Ο ΜΙΚΡΟΣ ΓΑΛΑΤΑΣ

Για την ονομασία του Γαλαξιδίου έχουν γραφεί διάφορες εκδοχές. Δεν είναι πολλές βέβαια αλλά αποτυπώνουν τον προβληματισμό και την προσπάθεια των γαλαξιδιωτών και κάποιων ερευνητών να εξηγήσουν αυτή την περίεργη ονομασία που παραμέμπει στο γάλα και στο ξύδι.

Σαν πιο προφανής αναφέρεται πρώτη η προέλευση του ονόματος από το φυτό γαλατσίδα, το οποίο ευδοκιμούσε στην περιοχή, που ασπάστηκε και ο άγγλος περιηγητής Dodwell δίνοντάς μας τα "φώτα" του οτι δηλαδή ο γαλακτώδης και όξινος χυμός του φυτού ευθύνεται για το όνομα της πόλης.

Άλλοι είπαν για την οικογένεια Γαλαξείδη που είτε ήταν γαιοκτήμονες στην περιοχή, είτε τοπάρχες της βυζαντινής διοίκησης.

Αναφέρεται ακόμα και η γοργόνα Γάλαξα παρμένη απο τις ιστορίες και τους μύθους της λαϊκής παράδοσης.

Είναι γεγονός οτι από την στιγμή που δεν υπάρχουν έγκυρες ιστορικές (και οποσδήποτε οχι μυθολογικές) αναφορές για την προέλευση του ονόματος υπάρχει δυσκολία στην ερμηνεία του και σε κάθε προσπάθεια ετυμολόγησης μπορεί εύλογα να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός της εικασίας.

Αυτό που θεωρώ οτι δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα είναι η ταύτιση της αρχής του ονόματος του Γαλαξιδίου με την χρονική στιγμή που πρωτοακούστηκε, τις τότε συνθήκες και τον πλήρως ναυτικό χαρακτήρα της πόλης.

Θα ήταν χρήσιμο να γίνει μια συνδυαστική προσπάθεια διαφόρων παραμέτρων που εκτός της ετυμολογίας αυτής καθαυτής αφορούν και τον κλάδο της σημασιολογίας (1).

Γιατί αφού δεν μπορούμε να πάμε απευθείας σε μια επαρκή ετυμολογική ανάλυση τότε θα πρέπει να αντιστρέψουμε την έρευνα.

Αν προσεγγίσουμε σημασιολογικά τα δεδομένα που έχουμε, εντάξουμε το Γαλαξίδι στην εποχή του και δεν αγνοήσουμε την κύρια δραστηριότητα των κατοίκων θα οδηγηθούμε και σε μια ακριβέστερη προσέγγιση του ίδιου του ονόματος.

Και αυτό γιατί η αντίστροφη έρευνα δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο σε περιπτώσεις που πραγματικά υπάρχει δυσκολία ετυμολόγησης ενός ονόματος ή μιας λέξης.

Π.χ. Δεν θα ήταν επαρκής η ερμηνεία του ονόματος Πειραιάς/Πειραιεύς ( απο το ρήμα περαιώ= περνώ αντίκρυ) αν δεν υπήρχαν ιστορικές αποδείξεις οτι στην απώτερη αρχαιότητα η περιοχή της σημερινής πόλης ήταν νησίδα που χωριζόταν απο την Αττική με μια ρηχή λωρίδα θάλασσας ή έλους και πήρε το όνομά της απο την ανάγκη να χρησιμοποιήσει κάποιος πλωτό μέσον για να φτάσει ως εκεί.

Σύμφωνα με τις πηγές το όνομα Γαλαξίδι πρωτοχρησιμοποιήθηκε μετάξύ του 6ου και 9ου μχ αιώνα, άλλωστε και η ίδρυση της νέας (2) πόλης υπολογίζεται στον 8ο αιώνα.

Δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε αυτές τις, έστω γενικές, χρονολογίες γιατί ταυτίζονται με την περίοδο ακμής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (8ος-11ος μχ αιώνας) όταν, εν μέσω πολέμων και αυτοκρατορικών δολοπλοκιών, μαζί με τις τέχνες άνθισε ιδιαίτερα και το ναυτικό εμπόριο που τόσο ευσυνείδητα υπηρέτησαν οι γαλαξιδιώτες.

Και ήδη παίρνουμε την πληροφορία απο το "Χρονικό του Γαλαξιδίου" πως γύρω στα 990μχ το Γαλαξίδι ευημερούσε και ήταν "ευμορφοκαστρογυρισμένο, έχοντας και φλότα καραβίων και σπήτια περίσσα".

Η ευημερία που μας περιγράφεται δεν είναι κάτι το στιγμιαίο. Για να φτάσουν σε αυτό το σημείο και να έχουν φλότα (στόλο) καραβιών και σπίτια περίσσια εννοείται οτι υπήρχε παρελθόν ναυτοσύνης και καλοημέρευσης.

Μπορεί τότε το Γαλαξίδι να μην ήταν στην ακμή του, μπορεί ακόμα να μην είχαν οι γαλαξιδιώτες ξανοιχτεί σε μακρινούς προορισμούς γύρω στη Μεσόγειο και μακρύτερα αλλά είχαν καράβια που και εμπορεύματα μετέφεραν και πλούτο αποκόμιζαν. Πάντα μέσα σε ένα βυζαντινό περιβάλλον.

Και τι θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε λέγοντας "βυζαντινό περιβάλλον" ;

Κατ' αρχήν ο όρος "Βυζάντιο" είναι νεολογισμός. Οι κάτοικοι της τότε αυτοκρατορίας αυτοπροσδιορίζονταν ως ρωμαίοι υπήκοοι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παρ' όλο που ήταν ένα αμάλγαμα εθνοτήτων και γλωσσών.

Και παρ' όλο που από τον 4ο αιώνα ήδη και με επίκεντρο την "ελληνική" Κωνσταντινούπολη η ελληνική γλώσσα είχε αρχίσει να εκτοπίζει την λατινική πολλοί όροι της λατινικής (3) εξελληνίστικαν και παρέμειναν σε χρήση με την ελληνική προφορά τους.

Π.χ. Κομμέρκιον λεγόταν ένας φόρος επί των εμπορικών συναλλαγών που προήλθε από το λατινικό commercium (=εμπόριο) και Δουλκή ήταν το επιδόρπιο των επίσημων γευμάτων απο το λατινικό dulcis (=γλυκός), βλ. dolce vita (=γλυκιά ζωή).

Μια απο τις εξελληνισμένες λατινικές λέξεις αφορά στο όνομα του μεγαλύτερου λιμανιού της Κωνσταντινούπολης, του Γαλατά που ηπήρξε για αιώνες το διακομιστικό εμπορικό κέντρο της αυτοκρατορίας.

Το όνομα Γαλατάς δεν έχει σχέση με το γάλα ούτε με την παραγωγή ή εμπορία γάλακτος (όπως και το Γαλαξίδι δεν έχει σχέση με το γάλα και το ξύδι). Εχει όμως σχέση με το εμπόριο γενικότερα, με την φορτοεκφόρτωση εμπορευμάτων και πολύ περισσότερο με τον χώρο του (κάθε) λιμανιού.

Κι αυτό γιατί προέρχεται απο το λατινικό/ιταλικό "calata" (προφ. καλάτα) που σημαίνει στην ιταλική γλώσσα : το κατέβασμα, ρίξιμο, την κάθοδο και το κυριώτερο για την περίπτωσή μας... την αποβάθρα (=σημείο του λιμανιού που δένουν τα καράβια για να κατεβάσουν εμπορεύματα και επιβάτες).

Κι ας φανταστούμε τώρα το λιμάνι της πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης (4) όπου κατέφθαναν κάθε τόσο καράβια με εμπορεύματα απο τις υπερδυνάμεις της εποχής, τη Γένοβα, τη Βενετία, την Πίζα και οι λατινόφωνοι ναυτικοί χρησιμοποιούσαν τις λέξεις calata και calare (το αντίστοιχο ρήμα που σημαίνει κατεβάζω : αντικείμενα, εμπορεύματα, πανιά, δίχτυα..),  βλ. "Καλάρει ο Ζέππος και βγάζει καλαμάρια".

Πώς θα το απέδιδαν οι ελληνόφωνοι ναύτες, φoρτοεκφορτωτές και έμποροι αυτό το calata; Με τον ίδιο τρόπο που απέδωσαν το κομμέρκιον και τη δουλκή που είδαμε παραπάνω. Tο είπαν γαλατά (ίσως αρχικά με τον τόνο στο μεσαίο α - πράγμα που τελικά ανακάλυψαν οτι δεν τους εξυπηρετούσε φωνητικά). Και έδωσαν έτσι το όνομα στο λιμάνι.

Είναι αξιοσημείωτη η αντικατάσταση ενός ουρανικού συμφώνου/ήχου (c,κ) με ένα άλλο ουρανικό σύμφωνο (γ) για να έχουμε τελικά διαφοροποίηση μόνο στον τονισμό της λέξης (καλάτα-γαλατά).

Και να πούμε εδω οτι το calata είναι αντιδάνειο απο τη ιταλική γλώσσα. Γιατί και οι πρόγονοι των Ιταλών, οι Λατίνοι, με τη σειρά τους το είχαν πάρει απο τους αρχαίους 'Έλληνες αποδίδοντας τη λέξη "κάλαθος" (5) καθώς τα μικρά ή μεγάλα καλάθια ήταν τα τελάρα και τα κιβώτια της εποχής όπου (μαζί με τους αμφορείς) τοποθετούνταν τα εμπορεύματα για να μεταφερθούν, να πωληθουν ή να ανταλλαχθούν.

Αυτή η κίνηση κατεβάσματος (εκφόρτωσης) των γεμάτων εμπορεύματα καλάθων αποδόθηκε στη σειρά, απο 'Ελληνες, Λατίνους και πάλι 'Ελληνες, με τις λέξεις καλάθα> calata>καλατάς>γαλατάς και ταυτίστηκε τελικά με την αποβάθρα όπου στην κυριολεξία τα εμπορεύματα "κατέβαιναν" απο τα πλοία.

Και με αυτό ταυτίζεται και το Γαλαξίδι. Γιατί έχουμε μια ναυτική , απο τα γεννοφάσκια της, πολιτεία που έκανε τα πρώτα της μεγάλα βήματα μέσα στο συγκεκριμένο περιβάλλον της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μέσα σε αυτό το ανακάτεμα λαών και γλωσσών. Που δεν έμεινε κλεισμένη στον εαυτό της παράγωντας και καταναλώνοντας τοπικά προϊόντα αλλά ξανοίχτηκε και ήρθε σε επαφή με άλλα έθνη, διαφορετικές νοοτροπίες και μια νέα ορολογία ναυτική και εμπορική.

Μπορεί ο προ Γαλαξιδίου οικισμός να ήταν οικισμός ναυτικών που ασχολούνταν με το ψάρεμα, με το εμπόριο και τη μεταφορά επιβατών και ζώων στην απέναντι Πελοπόννησο. Μπορεί ως τότε το χωριό που μετονομάστηκε σε Γαλαξίδι να είχε τον χαρακτήρα της "σκάλας" (λιμανάκι/οικισμός που εξυπηρετεί την ενδοχώρα) αλλά οσο αυτοί οι περατάρηδες μικρέμποροι άνοιγαν πανιά για πιο μακρινά λιμάνια τόσο άνοιγε και το μυαλό τους, προσαρμόζονταν σε νέες καταστάσεις και έπαιρναν ιδέες και όρους. (Η μετέπειτα εξέλιξη επιβεβαιώνει απόλυτα την προσαρμοστηκότητά τους και το εμπορικό τους δαιμόνιο).

Εδώ νομίζω οτι βρίσκεται και η αρχή της "βάπτισης" της πόλης τους σε Γαλαξίδι. Θέλησαν να την ταυτίσουν με τον γνωστό Γαλατά της Πόλης και με ο,τι αυτός συμβόλιζε (6). Στο κατά τι μικρότερο όμως... Για αυτό δεν την είπαν Γαλατά αλλά Γαλατίδιον που σύντομα μετέπεσε, πιο λαϊκά, σε Γαλατίδι και τελικά σε Γαλαξίδι (Γαλαξίδιον για τα επίσημα έγγραφα) μέσα απο την προσαρμογή της καθημερινής ομιλίας προς πιο απλές μορφές έκφρασης.

Αλλά ακόμα κι αν δεν ήταν μιμητές ή φαντασμένοι για να ταυτιστούν με κάτι τόσο μεγάλο όσο το λιμάνι του Γαλατά, ήταν η επαφή τους με τους λατίνους ναυτικούς και εμπόρους που τους οδήγησε στην συγκεκριμένη ονοματοδοσία. Να δώσουν δηλαδή στην πολιτεία/λιμάνι τους το όνομα που εκείνοι χρησιμοποιούσαν για τις αποβάθρες των λιμανιών τους. Πάντα ως προς το μικρότερο βέβαια γιατί φαίνεται οτι είχαν συναίσθηση των μεγεθών.

Τι ήταν το δικό τους Γαλατίδι μπροστά στη Γένοβα, τη Βενετία και τον μεγάλο Γαλατά της Πόλης;

Γιάννης Χριστόπουλος

Δελφοί  2011

-----------------------------

1. Η σημασιολογία μελετά πως οι λέξεις σχετίζονται κυριολεκτικά με τα πράγματα συνδυάζοντας τη γλωσσική περιγραφή με την κατάσταση των πραγμάτων.

2. Στον χώρο του σημερινού Γαλαξιδιού υπήρχε κατά την αρχαιότητα πολιτεία με το όνομα Χάλαιον ή Χάλειον που επίσης επιδιδόταν στο ναυτικό εμπόριο.

3. Λέγοντας λατινική γλώσσα δεν εννοούμε τα αρχαία λατινικά. Αναφερόμαστε σε μια περίοδο που τόσο η ελληνική οσο και η λατινική μετεξελίσσονται στη νέα ελληνική και νέα ιταλική γλώσσα.

4. Ήδη από τον 6ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αποτελούσε τον κεντρικό εμπορικό κόμβο της αυτοκρατορίας.

5. Η αρχαία λατινική χρησιμοποιούσε αυτούσια τη λέξη κάλαθος (calathus) για το καλάθι. Στα σύγχρονα ιταλικά το καλάθι λέγεται calato που ταιριάζει απόλυτα με τη λέξη που αναλύσαμε (calata).

6. Και ο γνωστός μας Γαλατάς της Τροιζηνίας τον ίδιο ακριβώς "χαρακτήρα" έχει. Είναι το λιμάνι/αποβάθρα που εξυπηρετεί μια ολόκληρη περιοχή και την μεταφορά εμπορευμάτων/επιβατών από και πρός το απέναντι νησί του Πόρου.