Ο Μέγας Αλέξανδρος, οι λαοί της Ασίας και ο Μάρκο Πόλο

Κλασική προτομή του Μακεδόνα στρατηλάτη (φωτ. A.P. Photo / Bebeto Matthews).

Δρ. ΠΟΤΙΤΣΑ ΓΡΗΓΟΡΑΚΟΥ*

Θα ήθελα να αναφερθώ στο άρθρο του κ. Σάκη Ιωαννίδη της Κυριακής 29 Αυγούστου, σχετικά με το Αφγανιστάν και τη μικρή αναφορά του στον Μέγα Αλέξανδρο, στη συνέντευξη με τον Αμερικανό συγγραφέα κ. Στίβεν Πρέσφιλντ.

Ξεκινάει με έναν «λόγο» του Αλεξάνδρου, τον οποίο φαντάστηκε ο συγγραφεύς, για μη συμβατικό πόλεμο και τονίζεται με κεφαλαία γράμματα κάποια ρήση του κ. Πρέσφιλντ (χωρίς πηγή), ότι οι Αφγανοί θεωρούσαν τον Αλέξανδρο ως «ο ξανθός από τη Δύση», δηλαδή ως ξένο. Και μάλιστα ότι απλώς πέρασε από το Αφγανιστάν, υπονοώντας ότι δεν στέριωσε, ενώ κανείς δεν τον έδιωξε από εκεί. Κατανοώ ότι το άρθρο ήταν γεωπολιτικό και όχι ιστορικό, αλλά θεωρώ ότι θα ήταν ευκαιρία να θυμηθούμε και να θυμίσουμε στο κοινό κάποια στοιχεία της αληθινής Ιστορίας μας στην Ανατολή και ιδιαίτερα στην Κεντρική Ασία, με πυρήνα το Αφγανιστάν (αρχαία Βακτριανή).

Τον χώρο της αυτοκρατορίας του Μ. Αλεξάνδρου κληρονόμησαν οι διάδοχοί του με τα ελληνιστικά βασίλεια Μ. Ανατολής και Κ. Ασίας, που κράτησαν τρεις αιώνες και άφησαν έντονα ελληνικά πολιτιστικά στοιχεία στην Ανατολή. Με τις μεγάλες εμπορικές και πολιτιστικές ανταλλαγές από την Ανατολή έως τη Δύση, με τα ελληνικά νομίσματα σε διεθνή τότε χρήση –όπως του δολαρίου σήμερα– και την ελληνική γλώσσα ως lingua franca –όπως τα Αγγλικά σήμερα– κατέστησαν την ελληνική ως γλώσσα οικουμενική και δίαυλο του ελληνικού πολιτισμού στους λαούς της Ασίας. Αργότερα έγινε ο γνωστός δρόμος του Μεταξιού και βρέθηκαν ελληνικοί θύλακοι ακόμα και στη Δ. Κίνα (πόλη Νίγια, κινεζοϊαπωνικές ανασκαφές). 

Είναι κρίμα που οι λίγες φράσεις που προβάλλονται στο ευρύ κοινό με το άρθρο αυτό αποσιωπούν το τεράστιο πολιτιστικό έργο του Αλεξάνδρου και των Μακεδόνων στην Ασία, με την πολιτισμική κοσμογονία που επιτελέστηκε. Δηλαδή, με τη διάδοση και οικουμενικότητα του ελληνικού πολιτισμού, που επετεύχθη με τα ελληνιστικά βασίλεια στη Μ. Ανατολή (Πτολεμαϊκό, Σελευκιδικό) και την Κ. Ασία (Ελληνοβακτριανό και Ινδοελληνικό) και την έντονη ελληνική επιρροή στις τέχνες και τους πολιτισμούς της Ανατολής. Επιρροές που άνθησαν αιώνες ακόμα μετά την αποχώρηση των Ελλήνων, άρα χωρίς καμία επιβολή. Παράδειγμα η τέχνη των Κουσάνων, που κατέλαβαν τα ελληνικά βασίλεια της Κ. Ασίας και υιοθέτησαν στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού (αλφάβητο, ελληνική τέχνη και ελληνική μυθολογία, «Χρυσά κτερίσματα του Τίλια Τεπέ» – Σοβιετική ανασκαφή Β. Σαριγιαννίδης). Επίσης η φημισμένη τέχνη Γανδάρα, που οι Γάλλοι ειδικοί αποκαλούν «ελληνοβουδιστική», λόγω της μεγάλης ελληνικής επιρροής (1ος αι. π.Χ.- 6ος αι. μ.Χ., Μουσείο Guimet, Paris) και τελευταίοι χρονικά οι Βούδες της Μπαμιάν (Αφγανιστάν) που ανατινάχτηκαν από τους Ταλιμπάν το 2001.

Τα σχετικά δημοσιεύματα φαίνεται να έχουν στοιχεία κάποιας πολιτικής φιλοσοφίας, ενώ θα ήταν επίκαιρη σήμερα και προσφορότερη η αναφορά σε κείμενα Γάλλων ή Ιταλών αρχαιολόγων, που κάνουν ανασκαφές στην Ανατολή από το 1923 με σημαντικά ευρήματα και έγκυρα πορίσματα για τον εξελληνισμό της Ανατολής, με υιοθεσία των ίδιων των κατοίκων. Οπως το βιβλίο των ξένων αρχαιολόγων «Arts et civilisations de l’Orient hellénisé», δηλ. «Τέχνες και πολιτισμοί στην εξελληνισμένη Ανατολή», εκδ. Picard, Paris 2016, επιμέλεια καθ. P. Leriche διευθυντής γαλλικών ανασκαφών στη Συρία και το Ουζμπεκιστάν. Γράφει: «Ο ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκε στην Ανατολή με την ίδια τη δύναμή του».

Επίσης το βιβλίο «L’Hellénisme» Ed. Edisud 2003, καθ. Giorgio Guillini, διευθυντής ιταλικών ανασκαφών στη Μεσοποταμία, Σελεύκεια, στον Τίγρη, κ.λπ. Γράφει: «Ο ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκε στην Ανατολή ως η φωτιά σε δάσος».

Επίσης το «Αϊ Khanoum en Afghnistan», Ed. Boccard 2001, καθ. Paul Bernard, διευθυντής των γαλλικών ανασκαφών στο Αφγανιστάν. Συνοψίζει: «Στην ελληνική πόλη Αϊ Χανούμ τα δελφικά παραγγέλματα στο ηρώον της πόλης και το Γυμνάσιο αφιερωμένο στον Ηρακλή αποδεικνύουν ότι οι κάτοικοι, Ελληνες και ντόπιοι, ζούσαν με τις ελληνικές φιλοσοφικές αξίες και τον ελληνικό τρόπο ζωής. Πολλοί ντόπιοι υιοθετούσαν τον ελληνικό τρόπο ζωής, ελληνικά ονόματα και στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού». Η Αϊ Χανούμ είναι ίσως η Αλεξάνδρεια του Ωξου, η Χεράτ και η Κανταχάρ, που αναφέρονται καθημερινά τις τελευταίες ημέρες, είναι η Αλεξάνδρεια της Αρίας και της Αραχωσίας, πιο ψηλά στο Τατζικιστάν είναι η Αλεξάνδρεια η Εσχάτη και στο κέντρο η περίφημη Αλεξάνδρεια του Καυκάσου, πρωτεύουσα ένα διάστημα του Ινδοελληνικού βασιλείου, που έκανε όλους τους αρχαιολόγους της Δύσης να ονειρεύονται να την ανασκάψουν κάποτε!

Ελληνικά αριστουργηματικά νομίσματα και αγάλματα των Ελλήνων θεών, που κοσμούν τις ελληνικές πόλεις στα ελληνικά βασίλεια της Κεντρικής Ασίας, αντιγράφονται και επηρεάζουν τις τοπικές κοινωνίες και τέχνες αιώνες μετά την αποχώρηση των Ελλήνων. Σήμερα όλοι ανησυχούν για την τύχη των ελληνικών ή με ελληνική επιρροή έργων τέχνης, που υπήρχαν ακόμα στο Μουσείο της Καμπούλ, ώστε να μην καταστραφούν όπως στη Συρία.

Τα σημαντικά για την Ελλάδα αρχαιολογικά ευρήματα όλων των ξένων ανασκαφών έγιναν αντικείμενο πολλών μεγάλων εκθέσεων σε πρωτεύουσες ανά τον κόσμο, με έντονο το ενδιαφέρον των επισκεπτών, όχι όμως στην Ελλάδα. Το μάθημα «Ελληνισμός της Ανατολής» διδάσκεται σε ξένα πανεπιστήμια, όχι όμως στην Ελλάδα!

Η Μεγάλη Αικατερίνη παρήγγειλε βιβλίο για την εκπαίδευση των Ρώσων πριγκίπων με το όνομα «Παιδεία» (Μουσείο Hermitage), με τη Φιλοσοφία του Αριστοτέλη και τη ζωή του Μ. Αλεξάνδρου, που θεωρείται από όλους τους βασιλείς ως ο ιδανικός ηγεμών, άξιος στρατηλάτης, αλλά και συνετός βασιλιάς. Πίνακες και ταπισερί με εικόνες από τη ζωή του κοσμούν όλα τα παλάτια της Δύσης. Το Αφγανιστάν τύπωσε παλαιότερα το γνωστό σε όλους νόμισμα με τον θυρεό του βασιλιά Ευκρατίδη, θυρεό που έγινε logo της Τραπέζης του Αφγανιστάν. Η ιρανική ποίηση του Μεσαίωνα διαψεύδει επίσης τον κ. Πρέσφιλντ, ότι ο Αλέξανδρος θεωρήθηκε ξένος, όταν η οικουμένη ολόκληρη αναγνωρίζει ότι ο Αλέξανδρος είναι ο μόνος στρατηλάτης που υιοθετήθηκε από τους λαούς στους οποίους βασίλεψε και οι οποίοι τον οικειοποιήθηκαν. Π.χ. οι Ιρανοί ποιητές Νιζαμί και Φερτνουσί, 12ου-13ου αι., στα επικά τους ποιήματα οικειοποιούνται τον Αλέξανδρο και τον νομιμοποιούν ως αυτοκράτορα της χώρας, το ίδιο κάνει ο Ψευδοκαλλισθένης στην Αίγυπτο. Μάλιστα το βιβλίο αυτό, που ηρωοποιεί τον Αλέξανδρο, μεταφράστηκε σε πάμπολλες γλώσσες, διαβάστηκε περισσότερο από όλα τα άλλα βιβλία για πολλούς αιώνες σε Ανατολή και Δύση και ενέπνευσε θρύλους πολλών λαών της Ανατολής, που λατρεύουν (τουλάχιστον οι παλαιότεροι) ή αναφέρονται με θαυμασμό στον Αλέξανδρο ακόμα και σήμερα. Υπάρχει κενοτάφιο στην Ινδονησία, όπου δεν πήγε ποτέ, αλλά πήγαν οι θρύλοι με τους Αραβες που δημιούργησαν βασίλειο στη Σουμάτρα, παίρνοντας το όνομα Ισκάντερ για να θεοποιηθούν και να εδραιωθούν στον θρόνο τους. Στο Αφγανιστάν οι Παστούν, η πολυπληθέστερη φυλή, αυτοπροσδιορίζονται ως απόγονοι του Αλεξάνδρου και χορεύουν ακόμα σήμερα τον παραδοσιακό τους χορό με το όνομα Ατήνη (Αθηνά).

Ο Μάρκο Πόλο γράφει ότι «στο Αφγανιστάν, τη χώρα με τις χίλιες πόλεις, όλοι οι βασιλείς θεωρούνται απόγονοι του Μ. Αλεξάνδρου». Οι λαοί Χούντζα και Καλάς επαίρονται ακόμα ότι είναι απόγονοι των Μακεδόνων και διατηρούν ελληνικά στοιχεία θρησκείας και παραδόσεων. Στο Αφγανιστάν και το Πακιστάν οι άνδρες φορούν ακόμα ένα ιδιαίτερο καπέλο, που είναι η αρχαία μακεδονική καυσία. Οι βουδιστικοί ναοί στην Κ. Ασία και την Ινδία είναι γεμάτοι με ανάγλυφες διονυσιακές σκηνές, όπου Διόνυσος και Ηρακλής εμφανίζονται παντού. 

Ο Αλέξανδρος και οι Μακεδόνες άφησαν λοιπόν έντονα χνάρια του ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή γενικά, στην Κ. Ασία και στο Αφγανιστάν ιδιαίτερα, και θα άξιζε αυτό να προβάλλεται.

 
* H δρ Ποτίτσα Γρηγοράκου είναι ερευνήτρια της ιστορίας του ελληνιστικού πολιτισμού της Ανατολής.

πηγή