Οι Μονάδες Έγκαιρης Παρέμβασης στην Ψύχωση είναι μέρος της σημαντικότερης ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας εδώ και δεκαετίες. Ο καθηγητής Ψυχιατρικής Νίκος Στεφανής μας εξηγεί τι σημαίνει αυτό για την ποιότητα ζωής των χιλιάδων νέων που ασθενούν κάθε χρόνο στην Ελλάδα από κάποια βαριά ψυχική νόσο.
Κάθε χρόνο, τουλάχιστον 3.000 Έλληνες και Ελληνίδες από 16 έως 36 χρονών θα ζήσουν το πρώτο τους ψυχωσικό επεισόδιο. Τα πρώτα τρία με τέσσερα χρόνια μετά την εκδήλωση της νόσου είναι τα πιο κρίσιμα, υπό την έννοια ότι θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό την έκβασή της. Θα καθορίσουν την ποιότητα ζωής που θα έχουν αυτοί οι άνθρωποι ακόμη και μετά από δεκαετίες. «Εάν δεν προσέξουμε αυτούς τους νέους ανθρώπους στην αρχή, όταν θα εκδηλωθεί η νόσος για πρώτη φορά, είναι μαθηματικώς βέβαιο ότι θα υποτροπιάσουν. Κινδυνεύουν να καταλήξουν ως χρόνιοι ασθενείς στα μεγάλα ψυχιατρεία της χώρας», μας λέει ο καθηγητής Ψυχιατρικής, διευθυντής της Α΄ Πανεπιστημιακής Κλινικής ΕΚΠΑ, Νίκος Στεφανής.
Ο κ. Στεφανής, έχοντας ο ίδιος αποκτήσει εμπειρία από τον τρόπο που λειτουργούν οι Μονάδες Έγκαιρης Παρέμβασης στην Ψύχωση ως καθηγητής Ψυχιατρικής στην Αυστραλία και υπεύθυνος τέτοιων μονάδων, είναι ο γιατρός που πρωτοστάτησε στην προσπάθεια για τη μεταφορά αυτού του κοινοτικού μοντέλου υποστήριξης των νέων ασθενών στη χώρα μας. Πρόκειται, όπως μας λέει, για τις πιο εξελιγμένες και διαδεδομένες υπηρεσίες κοινοτικής ψυχιατρικής στον δυτικό κόσμο.
«Την απόφαση για τη δημιουργία των Μονάδων Έγκαιρης Παρέμβασης την περίμενε ολόκληρη η ψυχιατρική κοινότητα. Bάζει τη χώρα μας στην πρωτοπορία της αντιμετώπισης της σοβαρής ψυχικής ασθένειας. Κάνουμε κάτι που θα αλλάξει προς το καλύτερο τη ζωή χιλιάδων νέων ανθρώπων», μας λέει ο Στεφανής.
Η ψύχωση είναι ένας όρος-ομπρέλα κάτω από τον οποίο μπαίνουν πολλές ψυχιατρικές διαταραχές. Οι πιο γνωστές μορφές ψυχώσεων είναι, βεβαίως, η σχιζοφρένεια, η διπολική συναισθηματική διαταραχή και η ψύχωση από χρήση ουσιών – αυτές είναι οι τρεις πιο αντιπροσωπευτικές μορφές ψυχώσεων.
Την απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα. Το πρόσωπο που πάσχει από ψύχωση, είτε ανήκει στη μια κατηγορία είτε στην άλλη, αναπτύσσει πεποιθήσεις και παράξενες ιδέες που δεν συμβαδίζουν με το πολιτισμικό και κοινωνικό υπόβαθρο του, πεποιθήσεις που είναι στην ουσία τους παράλογες. Τις πιστεύει, όμως, απόλυτα. Η πιο συνηθισμένη πεποίθηση που αναπτύσσει κανείς μέσα στην ψύχωση είναι ότι απειλείται, ότι του παρακολουθούν τα τηλέφωνα, ότι όλοι μιλάνε και αναφέρονται πίσω από την πλάτη του στο πρόσωπό του, ότι ακούει φωνές εκεί που δεν υπάρχει εξωτερικό ερέθισμα ή αναπτύσσει την ιδέα ότι κάποιος «παίζει» με τις σκέψεις του και θέλει να τον ελέγχει ή ότι έχει ικανότητες και δυνάμεις μοναδικές. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές συμπτωμάτων. Η απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό που ενώνει όλες τις ψυχωσικές διαταραχές που ξέρουμε. Και αυτές είναι και οι πιο ανεξιχνίαστες.
Υπάρχουν κατηγορίες και μέσα σε αυτές τις κατηγορίες υπάρχουν και διαβαθμίσεις σοβαρότητας και έντασης. Οι πιο αντιπροσωπευτικές είναι αυτές που είπαμε: Η μεγάλη κατηγορία των σχιζοφρενικών διαταραχών που κυρίως χαρακτηρίζονται από διαταραχή της σκέψης και η επίσης μεγάλη κατηγορία των συναισθηματικών διαταραχών, όπου μπορεί να εμφανιστούν ψυχωσικά συμπτώματα, είτε στην βαριά φάση της κατάθλιψης είτε στη φάση της μανίας.
Σε ένα μανιακό επεισόδιο της διπολικής συναισθηματικής διαταραχής αναπτύσσεται ένα αίσθημα υπερβολικής ευφορίας κι ευεξίας, είτε συνηθέστερα υπερβολικής ευερεθιστότητας και αναιτιολόγητης έντασης Αυτό συνοδεύεται κι από άλλα συμπτώματα: την έλλειψη ύπνου, την τρομερή ενέργεια, την ακατάσχετη ομιλία. Μέσα σε αυτό το μανιακό επεισόδιο μπορεί –και γίνεται αρκετά συχνά– να αναπτύσσονται και ψυχωσικές ιδέες. Μπορεί σε αυτή τη φάση ο ασθενής να πιστεύει ότι είναι ο κυρίαρχος του κόσμου, ότι είναι μαθηματική ιδιοφυΐα, ότι έχει δυνάμεις υπερβολικές που κανένας άλλος δεν έχει, πχ ότι εκπέμπει λέιζερ με τα μάτια του, μπορεί να ακούει φωνές αλλά και να έχει ιδέες δίωξης που δικαιολογεί συχνά επειδή είναι τόσο ιδιαίτερος που τον ζηλεύουνε οι άλλοι.
Ας είμαστε ειλικρινείς και μετρημένοι: Ακόμα και σήμερα δεν έχουμε μια πλήρη κατανόηση τι κάνει ένα νέο παλληκάρι ή μια νέα κοπέλα, φαινομενικά υγιή άτομα, να αρρωστήσουν «στο άνθος της ηλικίας τους» από αυτές τις βαριές ψυχικές διαταραχές. Σε ένα βιοχημικό επίπεδο, κατά την αλληλουχία των γεγονότων που μεσολαβούν ώστε να έχει ένας ασθενής ψυχωσικά συμπτώματα, παρατηρείται υπερδραστηριότητα της ντοπαμίνης, που είναι απλοϊκά ένα από τα πολλά μόρια με τα οποία επιτυγχάνεται η μεταβίβαση της πληροφορίας από ένα νευρικό κύτταρο σε ένα άλλο στον εγκέφαλό μας.
Η υπερβολική αυτή δραστηριότητα της ντοπαμίνης είναι όμως η «κορυφή του παγόβουνου» στην αλληλουχία των πολύπλοκων γενετικών, βιολογικών και ψυχολογικών διεργασιών που αυξάνουν τον κίνδυνο ενός νέου για ψύχωση. Οι υποκείμενοι μηχανισμοί είναι ακόμη υπό διερεύνηση. Ανακαλύπτουμε πρόσφατα πως, για παράδειγμα, στρεσογόνα ερεθίσματα του περιβάλλοντος επίσης αυξάνουν την ενεργοποίηση του ντοπαμινεργικού συστήματος. Υπάρχει, επίσης, μια καινούργια άποψη που λέει ότι δεν έχει διαφορά αν έχεις ψυχωσικά συμπτώματα στο πλαίσιο της συναισθηματικής διπολικής διαταραχής ή στο πλαίσιο της σχιζοφρένειας – το κοινό και στις δυο περιπτώσεις είναι η υπερενεργοποίηση αυτού του συστήματος της ντοπαμίνης. Αυτό το διαπιστώσαμε χάρη σε μια πολύ εξειδικευμένη εξέταση που μας επιτρέπει να παρακολουθούμε την εγκεφαλική λειτουργία στο επίπεδο της ντοπαμίνης.
Αυτό έχει ενδιαφέρον. Η παλιά σχολή πίστευε ότι είναι συνέπεια μιας γενετικά προδιαγραμμένης υπολειμματικής νευροανάπτυξης του εγκεφάλου. Ήταν λοιπόν σχεδόν ντετερμινιστική η άποψη που είχαμε για τη σχιζοφρένεια, που είναι και η πιο σοβαρή ψυχική διαταραχή.
Υπάρχει, όμως, η νέα άποψη που στέκεται κριτικά απέναντι στην παλιά –όταν λέω παλιά, εννοώ της δεκαετίας του ’90– και λέει ότι εκτός από τη ντοπαμίνη, πολύ μεγάλο ρόλο παίζει και το περιβάλλον. Οι επιδράσεις κάποιων συνθηκών του περιβάλλοντος είναι πια γνωστοί παράγοντες κινδύνου για ψύχωση και ανακαλύπτουμε πως εν μέρει αυξάνουν την ντοπαμινεργική δραστηριότητα. Επομένως, δεν είναι μόνο τα γονίδιά σου, η ελαττωματική σου νευροανάπτυξη, που θα καθορίσει αν θα ασθενήσεις από ψύχωση. Το περιβάλλον, συνθετικά με την γενετική σου προδιάθεση, προκαλούν μια υπεραισθητοποίηση του ντοπαμινεργικού συστήματος.
Πολύ μεγάλο ρόλο. Ο μεγαλύτερος παράγοντας κινδύνου για να νοσήσεις από μια σοβαρή ψυχική διαταραχή είναι η κληρονομικότητα, δηλαδή αν έχεις στην ευρύτερη οικογένειά σου συγγενείς που νοσήσανε από κάποια μορφής βαριάς ψυχιατρικής διαταραχής. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι ασθενούν έχουν κληρονομικότητα.
Ένας στους δέκα ασθενείς με σχιζοφρένεια θα έχει ένα θετικό οικογενειακό ιστορικό.
Δεν μεταφέρεται από τον παππού στον γιο και στον εγγονό. Αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο. Αυτό που ισχύει είναι ότι μεταφέρεται μια γενετική προδιάθεση που είναι συχνά μη ανιχνεύσιμη και διάχυτη μέσα στις οικογένειες. Βλέπεις, για παράδειγμα, το οικογενειακό δέντρο του ασθενούς, μιλάς με συγγενείς και ξαφνικά διαπιστώνεις ότι υπάρχουν ένας-δυό μακρινοί συγγενείς, για τους οποίους λέει η οικογένεια ότι σε κάποια φάση της ζωής τους «τρελάθηκαν», ότι «ξέφυγαν», ότι άρχισαν να φαντάζονται ότι τους κυνηγούν ή ότι ήταν πολύ καχύποπτοι ή περίεργοι χαρακτήρες χωρίς να νοσήσουν ποτέ επίσημα. Αυτό το αναφέρω ως ένα παράδειγμα. Ωστόσο δεν είναι ο κανόνας. Διότι οι περισσότεροι ασθενείς με ψύχωση δεν έχουν ανιχνεύσιμο θετικό οικογενειακό ιστορικό.
Ναι, μπορεί να μην φαίνεται, να μην εκδηλωθεί, να την μεταφέρεις γενετικά αυτήν την προδιάθεση σε κάποια από τα παιδιά σου, να μην εκδηλωθεί όμως απολύτως τίποτε, αυτά με τη σειρά τους θα τη μεταφέρουν και στα δικά τους τα παιδιά, άλλοτε λιγότερο, άλλο περισσότερο.
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: Έχουμε μονογενείς διδύμους, δηλαδή δυο ανθρώπους με την ίδια γενετική πληροφορία. Ξαφνικά ο ένας εκδηλώνει συμπτώματα σχιζοφρένειας. Πόσες πιθανότητες υπάρχουν να νοσήσει ο ακριβώς ίδιος γενετικά αδελφός του; Είναι περίπου 50%. Τι σημαίνει αυτό; Προφανώς ότι παίζει ρόλο η γενετική προδιάθεση, αυτό είναι απολύτως βέβαιο. Αλλά τότε γιατί δεν είναι 100% οι πιθανότητες; Εάν ήταν 100% θα λέγαμε ότι η σχιζοφρένεια είναι γενετική αρρώστια, απολύτως. Αλλά δεν είναι. Αμέσως αυτή η πληροφορία αφήνει ανοιχτή την πιθανότητα να υπάρχει κάτι στο περιβάλλον που παίζει μεγάλο ρόλο στον κίνδυνο για νόσηση. Αυτή είναι και η καινούργια μας γνώση.
Γεγονότα που παλαιότερα δεν φανταζόμασταν ότι παίζουν ρόλο στην εκδήλωση ψυχώσεων. Όπως είναι η πολύ έντονη κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία, όπως το συστηματικό, επίμονο μπούλινγκ ή η σεξουαλική κακοποίηση. Ή η μετανάστευση, η προσφυγιά. Έχουμε, για παράδειγμα, ένα επιδημιολογικό παράδειγμα από τις σκανδιναβικές χώρες, όπου διαπιστώθηκε ότι ο μαύρος μεταναστευτικός πληθυσμός από τη Βόρεια Αφρική έχει πολύ μεγαλύτερο ρίσκο να νοσήσει από ψύχωση στις χώρες υποδοχής. Δεν είμαστε σίγουροι πως αυτοί οι περιβαλλοντολογικοί παράγοντες κινδύνου είναι ειδικοί για την ανάπτυξη ψύχωσης, σίγουρα όμως είναι λιγότερο ισχυροί προβλεπτικοί παράγοντες από την γενετική προδιάθεση, όπως φαίνεται από το θετικό οικογενειακό ιστορικό.
Άλλο πράγμα να υποφέρεις από τον ρατσισμό που μπορεί να υφίστασαι κι άλλο ψύχωση. Εδώ μιλάμε για τις σοβαρότατες ψυχικές ασθένειες.
Η υποψία της ψυχιατρικής κοινότητας είναι ότι το κλειδί –όσο μπορούν να το προσεγγίσουν οι επιδημιολόγοι– βρίσκεται σε ένα αίσθημα διαφορετικότητας που ταυτόχρονα εκλαμβάνεται ως κατωτερότητα. Ας το πούμε με παραδείγματα, για να γίνει πιο σαφές. Από αυτές τις επιδημιολογικές μελέτες μάθαμε ότι ένας νέος που είναι Afro-Carribean και μεγαλώνει σε μια συνοικία του Λονδίνου όπου οι Afro-Carribeans αποτελούν το 50% του πληθυσμού, δεν θα έχει αυξημένο κίνδυνο νόσησης (εκτος αν κάνει συστηματικότερη χρήση ουσιών). Αυτό το παιδί θα έχει τις ίδιες πιθανότητες με έναν λευκό Βρετανό να νοσήσει από ψυχωσική συνδρομή. Εάν όμως στη διπλανή συνοικία οι Afro-Carribeans είναι δέκα οικογένειες ανάμεσα σε εκατοντάδες οικογένειες λευκών Βρετανών, τότε οι νέοι αυτών των οικογενειών έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να νοσήσουν.
Ακριβώς, οικοδομούν εύκολα την πυρηνική πεποίθηση ότι δεν είναι κομμάτι της κοινότητας, ότι διαφέρουν, δεν μπορούν να ενσωματωθούν, αναπτύσσουν εύκολα καχυποψία και παρανοϊκή στάση για το εξωτερικό περιβάλλον. Αναπτύσσεις, έτσι, μια αίσθηση, ότι το περιβάλλον είναι βασικά απειλητικό. Θα σου μεταφέρω το παράδειγμα που δίνει ένας μέντοράς μου, ώστε να φανταστείς τη θέση αυτού του νέου Afro-Carribean μετανάστη. Ας πούμε ότι σε έχουν καλέσει να μιλήσεις σε ένα πανεπιστήμιο μιας αφρικανικής χώρας, την οποία επισκέπτεσαι για πρώτη φορά, δεν γνωρίζεις την τοπική διάλεκτο. Έχεις βγει από το αεροπλάνο, σε περιβάλλει ένα πλήθος από ανθρώπους που έρχονται καταπάνω σου και διεκδικούν να σε πάρουν με το ταξί εσένα και τις βαλίτσες σου. Τελικά λοιπόν μέσα στην αναμπουμπούλα μπαίνεις σε ένα ταξί, αλλά με τον ταξιτζή δεν μιλάτε κάποια κοινή γλώσσα. Του έχεις δώσει τη διεύθυνση στην οποία θέλεις να σε οδηγήσει, εκείνος μιλάει ακατάπαυστα, χειρονομεί συνέχεια ενώ οδηγεί και περιπλανιέστε σε αυτήν την άγνωστη πόλη. Ο πρώτος σου φόβος είναι ότι θα σε κλέψει. Η πρώτη σκέψη είναι ότι θα σου κάνει κακό, ότι είσαι στο έλεος αυτού του ανθρώπου και ότι δεν έχεις καμία επαφή με τον έξω κόσμο. Ε, ας φανταστούμε αυτό επί δέκα. Οι πεποιθήσεις λοιπόν που εδραιώνονται για το περιβάλλον είναι βασικά απειλητικές. Σκέψου το αντίστοιχο στην περίπτωση σεξουαλικής κακοποίησης, συνήθως ενδοοικογενειακή υπόθεση, όπου ακόμη χειρότερα ο πάροχος «αγάπης» είναι συγχρόνως και ο βιαστής σου. Κατακρημνισμός της εικόνας του εαυτού και του έξω κόσμου.
Η νέα άποψη, για να εξηγήσουμε γιατί αρρωσταίνει ένα νέο παιδί στα 20, στα 22, στα 25 του χρόνια, είναι ότι η γενετική προδιάθεση, που είναι συνήθως υφέρπουσα και αόρατη στην κλινική ματιά, τον κάνει πολύ πιο ευαίσθητο σε συγκεκριμένα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Πρόκειται για την αλληλεπίδραση των γονιδίων με το περιβάλλον. Η τρέχουσα άποψη είναι πως η γενετική προδιάθεση σε κάνει πολύ πιο ευαίσθητο στις επιδράσεις από το χασίσι, στις επιδράσεις του στρες από τη μετανάστευση, στις επιδράσεις της κακοποίησης των παιδικών σου χρόνων.
Αυτοί οι τρεις παράγοντες ξέρουμε πως ανεβάζουν τον κίνδυνο νόσησης. Ναι, υπάρχουν μερικά πρόσφατα δεδομένα από ευρωπαϊκή μελέτη που δείχνουν πως ο συνδυασμός γενετικής προδιάθεσης για ψύχωση, όπως πλέον μπορούμε και τον εξάγουμε από σάρωση του DNA, με την χρήση κάνναβης, εξακοντίζει τον κίνδυνο νόσησης πολύ περισσότερο από τον κίνδυνο νόσησης μόνο από την γενετική προδιάθεση ή μόνο από την χρήση χασίς.
Ναι ισχύει, το ξέρουμε με βεβαιότητα. Το χασίσι που καπνίζαν τη δεκαετία του ’60 είχε πολύ μικρή περιεκτικότητα THC σε σχέση με το χασίσι που παράγεται τώρα, που είναι της τάξης του 20%. Δηλαδή αυτή η ουσία ήταν ασήμαντη μέσα στις ποικιλίες που υπήρχαν, ενώ τώρα με τις γενετικές τροποποιήσεις, μπορεί να φτάσει σε μεγάλα ποσοστά. Υπάρχουν λοιπόν παραλλαγές με πολύ μεγαλύτερη συγκέντρωση αυτής της ουσίας και άρα με μεγαλύτερο ρίσκο.
Να ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε ποιος θα αρρωστήσει. Αυτό ισχύει ακόμη και για τα νέα παιδιά που εμφανίζουν κάποια υποκλινικά συμπτώματα ψύχωσης.
Μπορεί να λέει ότι υπάρχουν δύο πρώην φίλοι του που υποψιάζεται πως τον κυνηγάνε ή ότι όλοι καταλαβαίνουν τις σκέψεις του – αυτά είναι κλινικά συμπτώματα της ψύχωσης και κυρίως της σχιζοφρένειας. Τα υποκλινικά που τα λέμε συχνά και πρόδρομα συμπτώματα δεν είναι τόσο έντονα ούτε τόσο σαφή, τα εκτιμούμε πολλές φορές εκ των υστέρων. Μπορεί να είναι μια καχυποψία που αρχίζει να αναπτύσσει το νέο παιδί, μια παράξενη κοινωνική απόσυρση, μια δυσκολία να επικοινωνήσει γιατί οι σκέψεις του μοιάζουν πιο αργές, μια μειωμένη ανεξήγητη επίδοση στο σχολείο, μια αδιαφορία για την προσωπική του υγιεινή, ή συχνά μια ανεξήγητη πτώση του κεφιού και της διάθεσής του.
Δεν είναι λοιπόν ειδικά συμπτώματα και γι’ αυτό η πρόβλεψη ποιος θα αρρωστήσει και ποιος όχι με βάση αυτά τα πρόδρομα συμπτώματα είναι στις μέρες μας αρκετά ανεπαρκής. Εκεί, λοιπόν, έχει κανείς την αίσθηση ότι εδώ έχουμε μια δυνητικά επικίνδυνη κατάσταση που εξελίσσεται. Αυτά τα υποκλινικά συμπτώματα εμφανίζονται κατά μέσο όρο ένα χρόνο πριν την σαφή εκδήλωση της νόσου, αλλά πολλές φορές δεν ανιχνεύονται. Αλλά όπως δείχνουν οι έρευνες, μόνο ένα 20% από αυτά τα παιδιά με πρόδρομα συμπτώματα θα αρρωστήσουν τα επόμενα 2-3 χρόνια. Υπάρχει γενική παραδοχή πως έχουμε δρόμο ακόμη για την κλινικά χρήσιμη πρόβλεψη της νόσου.
Για τους άντρες η συνηθισμένη ηλικία είναι ανάμεσα στα 18 και τα 25. Στις γυναίκες είναι συνήθως μια πενταετία αργότερα. Βέβαια, υπάρχουν και περιπτώσεις παιδιών που αναπτύσσουν ψυχωσική συνδρομή, με όλα τα κλασικά συμπτώματα, στην ηλικία των 13, 14. Αλλά αυτό είναι κάτι πάρα πολύ σπάνιο.
Κάνουμε αυτό που υπαγορεύει η νέα ψυχιατρική τοποθέτηση και στην οποία εγώ προσωπικά υπερασπίζομαι – δημιουργούμε δομές ψυχικής υγείας ακριβώς για τις ηλικίες εκείνες και τα παιδιά εκείνα που εμφανίζουν τις βαρύτερες ψυχικές διαταραχές, όταν αυτές εμφανιστούν για πρώτη φορά, όσο πιο γρήγορα γίνεται. Αναφέρομαι στις μονάδες έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση. Την εμπειρία σε αυτές τις μονάδες την απέκτησα τα χρόνια που ήμουν στην Αυστραλία, είναι γενικώς μια πρωτοποριακή χώρα στην οργάνωση των θεμάτων ψυχικής υγείας. Εκεί ήρθα σε επαφή με αυτό το ρεύμα και είδα στην πράξη πόσο απίστευτα σωστό και λειτουργικό είναι αυτό το σύστημα.
Είναι το νέο, κοινοτικά οργανωμένο μοντέλο ψυχιατρικής. Είναι κοινός τόπος ότι πρόκειται για το πιο προοδευτικό πλέον μοντέλο παγκοσμίως. Δεν έχουμε επί της ουσίας καινούργια φάρμακα στην ψυχιατρική, δεν έχουμε πολλές καινούργιες θεραπείες, αλλά έχουμε καινούργιες υπηρεσίες υποστήριξης για τα παιδιά που για πρώτη φορά αρρωσταίνουν με τις βαρύτερες ψυχικές ασθένειες.
Φανταστείτε κάπου στο κέντρο της πόλης ένα τριώροφο. Δεν υπάρχει από έξω καμία επιγραφή που να επισημαίνει την ψυχιατρική ιδιότητα των ανθρώπων που εργάζονται μέσα στο κτίριο. Δεν υπάρχει, λοιπόν, το στίγμα, ενώ το περιβάλλον είναι ευχάριστο και φιλικό για τους νέους. Ανάμεσα στους εργαζόμενους θα βρείτε λίγους γιατρούς, πολλούς νοσοκόμους ψυχικής υγείας, κοινωνικούς λειτουργούς, θεραπευτές υπό διάφορες ιδιότητες και ακόμη περισσότερους επισκέπτες υγείας.
Δεν δουλεύουν όλοι μέσα στο κτίριο γιατί έχουν μια περιοχή ευθύνης και υποστηρίζουν τα νέα παιδιά και τις οικογένειές τους έξω, στο σπίτι τους, στο πανεπιστήμιο, στον χώρο εργασίας τους, στις αθλητικές εγκαταστάσεις και γενικώς οπουδήποτε μπορεί να είναι χρήσιμοι για τον νέο πάσχοντα και την οικογένειά του. Με έναν και μόνο σκοπό: Να ανακτήσουν οι νεαροί ασθενείς όσο πιο σύντομα γίνεται και όσο αυτό είναι φυσικά εφικτό τη λειτουργικότητα που είχαν πριν την εκδήλωση του πρώτου επεισοδίου της ψύχωσης.
Η όλη ιδέα είναι να αποφύγεις την υποτροπή και τη νοσηλεία, εκεί που μπορείς. Γιατί υπάρχουν και περιπτώσεις που δεν μπορείς να την αποφύγεις. Πρόκειται συνολικά για ένα μοντέλο που κινείται υπέρ του νέου, που αναγνωρίζει τις πραγματικές ανάγκες του, που περιλαμβάνει χαμηλές φαρμακευτικές αγωγές – γιατί στην Ελλάδα έχουμε τεράστιο πρόβλημα πολυφαρμακίας. Και μιλάμε για αποτελεσματικά αλλά βαριά φάρμακα, που έχουν όλα παρενέργειες. Κι εμείς οι γιατροί πολλές φορές δεν συνειδητοποιούμε ότι για έναν νέο μπορεί να είναι πολύ πιο σημαντικό να μην πάρει δέκα κιλά μέσα σε έναν χρόνο, να έχει σεξουαλική ζωή, από το να ακούει περιστασιακά κάποιες φωνές που όμως δεν επηρεάζουν την εν γένει λειτουργικότητά του, για παράδειγμα. Αυτό εμείς οφείλουμε να το λάβουμε υπόψη μας όταν αποφασίζουμε τη φαρμακευτική αγωγή.
Ακριβώς, ώστε να μην τη διακόψει. Διότι, δυστυχώς, ξέρουμε από τις σχετικές μελέτες ότι το 80% των νέων ασθενών θα διακόψει την αγωγή μέσα στην πενταετία. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο νέος, αν δεν έχει συστηματική υποστήριξη κι έρχεται απλώς στο εξωτερικό ιατρείο μια φορά το μήνα, είναι μαθηματικώς βέβαιο ότι θα διακόψει τη φαρμακευτική αγωγή, με αποτέλεσμα μετά από κάποιους μήνες να κάνει υποτροπή. Και τότε θα τα ζήσει όλα πάλι από την αρχή. Και κάθε υποτροπή είναι βλαπτική για τον εγκέφαλο. Ο ασθενής διακινδυνεύει να μπει σε μια χρόνια μορφή της αρρώστιας. Με τις μονάδες έγκαιρης παρέμβασης έχουμε τον στόχο να εμποδίζουμε την υποτροπή.
Πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να το αποφύγουμε, διότι πρόκειται για την πιο τραυματική εμπειρία που μπορεί να έχει ένα νέο παιδί που παρουσιάζει ψύχωση. Είναι ό,τι πιο τραυματικό κι όμως δυστυχώς είναι το κλασικό σενάριο. Διότι όταν κανένα άλλο μέτρο δεν πιάνει, μια ημέρα θα έχει μπει η Αστυνομία στο σπίτι του νέου, με εισαγγελική εντολή, για να τον συνοδεύσει στα εξωτερικά ιατρεία του εφημερεύοντος νοσοκομείου. Κι εκεί αρχίζει το ταξίδι ενός πολύ φοβισμένου νέου, ο οποίος για πρώτη φορά έρχεται σε επαφή με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Το βράδυ θα του κάνουν ενέσεις παρά τη θέλησή του, ενδεχομένως θα υποφέρει αργότερα και από μετατραυματικό σύνδρομο… Θα νοσηλευτεί παρά την θέλησή του με άλλους ψυχιατρικούς ασθενείς, πολλοί από τους οποίους θα υποφέρουν από χρόνια μορφή ψύχωσης. Θα βλέπει στο πρόσωπό τους το δικό του μέλλον. Αυτά συμβαίνουν, αυτή είναι η πραγματικότητα. Αλλά αυτό το σενάριο δεν το θέλουμε. Θέλουμε ο νέος να αποκτήσει μια σχέση εμπιστοσύνης με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και στο μέτρο του δυνατού να αποφύγει είτε την αρχική νοσηλεία είτε την υποτροπή που θα χρειαστεί νοσηλεία.
Μπορείς να το κάνεις πιο ανθρώπινο. Ήδη κατά την διάρκεια της πρώτης, τραυματικής εμπειρίας της νοσηλείας, έρχονται οι θεραπευτές της μονάδας έγκαιρης παρέμβασης, σε υποστηρίζουν στο σπίτι σου αν θέλεις, εξηγούν στην οικογένεια τι συμβαίνει και τι πρέπει να γίνει, σε ενθαρρύνουν να επιστρέψεις στα σπορ, ή να συμμετέχεις στις ομαδικές δραστηριότητες του κέντρου με τα άλλα παιδιά, ενθαρρύνουν τον υγιεινό τρόπο ζωής, θα μεσολαβήσουν να βρεις πάλι τα βήματά σου στον χώρο εργασίας σου. Θα σε δικτυώσουν πάλι με τους φίλους σου, θα σε υποστηρίξει ψυχολόγος, ώστε να συζητήσεις την εμπειρία σου και να αναπτύξεις το δικό σου αφήγημα για αυτό που σου συνέβη. Θα σε μάθουν τι πρέπει να αποφεύγεις ώστε να αποφύγεις επόμενη υποτροπή και θα μεριμνήσουν να παίρνεις σωστά και με συνέπεια την φαρμακευτική σου αγωγή. Όλα αυτά σε ένα πλαίσιο ισότιμης σχέσης με σεβασμό και υποστήριξη στο άτομό σου. Στις μονάδες έγκαιρης παρέμβασης δίνεται μια πολυεπίπεδη υποστήριξη αυτών των νέων πασχόντων και των οικογενειών τους, που κάνει όλη την διαφορά.
Εάν μιλάμε για τις βαρύτερες ψυχικές αρρώστιες, ναι, ασφαλώς. Οι μονάδες έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση προσφέρουν κυρίως υποστήριξη τα πρώτα 3-5 χρόνια.
Αυτό είναι το άλλο νέο. Για ένα σχετικά μικρό ποσοστό η έκβαση θα είναι αρκετά έως πολύ καλή, ούτως ή άλλως. Θα απασχολήσουν, θα βασανίσουν τον ασθενή και μετά από λίγο θα εξαφανιστούν. Δεν θα χρειαστεί μακροχρόνια εμπλοκή με το σύστημα υγείας.
Με τη βοήθεια του γιατρού, ναι. Άλλες υποχωρούν από μόνες τους, όπως χαρακτηριστικά οι ψυχώσεις συνδεδεμένες με την χρήση ουσιών. Υπάρχουν μερικές ελαφριές μορφές που κάνουν τον κύκλο τους και φεύγουν. Πλέον αντιλαμβανόμαστε τις ψυχώσεις σαν ένα φάσμα – έχουμε τις πολύ βαριές μορφές αλλά έχουμε και ελαφριές.
Τα τελευταία πέντε χρόνια έχουν αρχίσει να δημοσιεύονται μελέτες, κυρίως στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, που παρακολουθούν προοπτικά νέους από τη στιγμή που αρρώστησαν και για τα δέκα επόμενα χρόνια. Τι δείχνουν, λοιπόν, αυτές οι μελέτες; Επιβεβαιώνουν κάποιες ιστορικά αναφερόμενες παρατηρήσεις, ότι δηλαδή δέκα χρόνια μετά τη διάγνωση της σχιζοφρένειας, το 20% με 30% των ασθενών δεν έχουν συμπτώματα και δεν χρειάζονται φάρμακα.
Επομένως το παλαιό μοντέλο μας ότι η ψύχωση είναι πάντα μια καταστροφική ιστορία που δεν έχει γυρισμό, έχει μερικώς ανατραπεί. Αυτό είναι ένα καινούργιο μήνυμα, υπάρχει μια σχετική αισιοδοξία – σχετική, δεν θέλω να φανώ υπερβολικός διότι οι περισσότερες μορφές, οι τυπικές μορφές έχουν δυστυχώς μια δυσμενή εξέλιξη στην πορεία του χρόνου. Οι μονάδες έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση φιλοδοξούν να περιορίσουν την δυσμενή τους εξέλιξη στο μέτρο του δυνατού. Πάνω από δέκα καλά ελεγχόμενες μελέτες το αποδεικνύουν. Αλλά, επαναλαμβάνω, η σχιζοφρένεια είναι η βαρύτερη μορφή του φάσματος των ψυχώσεων.
Λίγοι έρχονται μόνοι τους. Κυρίως έρχονται οι γονείς τους. Το παιδί το ίδιο, ο νέος, ο 20χρονος δεν θα έρθει όταν αρχίσει η ψύχωση διότι δεν καταλαβαίνει ότι αυτό που του συμβαίνει είναι αρρώστια. Μπες στη θέση του – πιστεύει π.χ. πως τον καταδιώκει μια ομάδα συνεργατών του από την δουλειά με σκοπό την εξόντωσή του: «Γιατρέ με κυνηγάνε, έχω αποδείξεις». Χαρακτηριστικό γνώρισμα των ψυχώσεων είναι η έλλειψη «εναισθησίας».
Οι νέοι μας ασθενείς με αρχόμενη ψύχωση, σπανίως αναγνωρίζουν το παθολογικό της συμπεριφοράς τους και μπορεί κανείς να φανταστεί τις αρνητικές συνέπειες που έχει αυτό για την συμμόρφωσή τους στη θεραπεία – την οποία, έτσι κι αλλιώς, στην αρχή σπάνια αποδέχονται και ακολουθούν. Γι’ αυτό η υποτροπή είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση, γι' αυτό η απλή μηνιαία επίσκεψη αργότερα στον γιατρό δεν έχει μακροχρόνιο αποτέλεσμα, γι' αυτό χρειάζονται στενή παρακολούθηση και πολυεπίπεδη υποστήριξη. Πάνω απ όλα, νομίζω είναι σαφές, χρειάζονται την εδραίωση μιας σχέσης εμπιστοσύνης με τους θεράποντες που είναι συχνά μια επίπονη διαδικασία.
Συνήθως έρχονται αργοπορημένα. Στη μελέτη που κάναμε στην κλινική μας, τη μόνη σχετική πανελλήνια μελέτη που έχει γίνει, παρακολουθήσαμε επί έναν χρόνο τους νεαρούς ασθενείς που πήγαν σε τέσσερα νοσοκομεία της Αθήνας και διαγνώστηκαν για πρώτη φορά στην ζωή τους με κάποια μορφή ψυχωσικής συνδρομής.
Ήταν 225 νέοι και νέες, κατα μέσο όρο 25 χρονών. Τι διαπιστώσαμε; Ότι οι περισσότεροι είχαν πολύ έντονα αρχικά συμπτώματα και διαγνωστικά πράγματι είχαν σχιζοφρένεια, αλλά ευτυχώς και άλλες λιγότερο σοβαρές μορφές στο ευρύτερο φάσμα των ψυχώσεων. Ήταν άρρωστοι κατα μέσο όρο εννέα μήνες προτού βρεθούν τελικά στο νοσοκομείο. Και στην πλειοψηφία τους έγινε εισαγωγή παρά την θέλησή τους στο πλαίσιο αναγκαστικής νοσηλείας. Αυτή είναι μια σημαντική αργοπορία.
Όσο μεγαλύτερο είναι αυτό το διάστημα, της μη θεραπευόμενης ψύχωσης, δηλαδή το διάστημα από την έναρξη των συμπτωμάτων μέχρι την πρώτη μορφή θεραπείας –και ειδικά αν αυτός ο χρόνος υπερβαίνει τους 12 μήνες– τότε όλες οι ενδείξεις είναι ότι τα πράγματα θα πάνε χειρότερα. Εάν αντιθέτως αυτό το διάστημα είναι μικρό, εάν δηλαδή αντιληφθεί γρήγορα η οικογένεια ότι κάτι δεν πάει καλά και γίνει μια επέμβαση πολύ νωρίς, εάν το παιδί λάβει μια θεραπεία π.χ. από τις πρώτες εβδομάδες που εμφανίζει τα συμπτώματα, τότε ξέρουμε ότι τα πράγματα θα πάνε γενικά καλύτερα.
Ένα κομμάτι των υπηρεσιών αυτών περιστρέφεται γύρω από την ενημέρωση, ώστε να γνωρίζουν οι οικογένειες και γενικότερα η κοινωνία ποια είναι τα συνηθέστερα συμπτώματα, ώστε όταν τα παρατηρήσουν στο παιδί τους να τα αναγνωρίσουν ως σοβαρά και να απευθυνθούν αμέσως στους γιατρούς.
Ένα δεύτερο κομμάτι έχει να κάνει με την πολυεπίπεδη υποστήριξη που πρέπει να έχουν οι νέοι πάσχοντες και η οικογένειά τους μετά την έναρξη της ψύχωσης. Πρέπει το σύστημα υγείας να υπερασπιστεί επιτέλους τους ευάλωτους αυτούς νέους για τους οποίους δεν υπάρχει ειδική μέριμνα πέρα από την παραδοσιακή αντίληψη νοσηλείας (συνήθως ακούσιας), εποχιακής ψυχολογικής υποστήριξης και πολυφαρμακίας. Το μοντέλο αυτό είναι ελλιπέστατο.
Πρέπει εμείς να κινηθούμε προς τον νεο πάσχοντα, να κινηθούμε στο δικό του περιβάλλον και την οικογένειά του. Οι νέοι ασθενείς με ψύχωση δεν συνειδητοποιούν πολλές φορές τη σοβαρότητα της εμπειρίας που έζησαν, δεν αναγνωρίζουν την ανάγκη συνέχισης της φροντίδας και ιδίως της θεραπείας. Να ένας άλλος λόγος γιατί θέλουμε μονάδες έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση.
Τι θα σε βάλει σε υποψίες; Ας αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα, μολονότι το εύρος των συμπτωμάτων και συνοδών συμπεριφορών είναι πολύ μεγάλο, άλλοτε μοιάζουν αληθοφανή και άλλοτε όχι. Ένα παιδί που κοιτάει ατέρμονα στο δωμάτιό του τον τοίχο και γελάει. Γιατί πιθανότατα ακούει φωνές. Ή διακόπτει τη συζήτηση και αφαιρείται γιατί εκείνη τη στιγμή έχει μια ακουστική ψευδαίσθηση. Ο ίδιος το αντιλαμβάνεται σαν κάποιος πράγματι να του μιλάει, έχει μια πραγματική ακουστική εμπειρία.
Ή η σταδιακή εμπέδωση μιας συμπεριφοράς που δεν υπήρχε πριν, κυρίως της ανεξήγητης κοινωνικής απόσυρσης και παραμέλησης του εαυτού. Κλείνεται στο σπίτι, «είχε κλείσει τις κουρτίνες, γιατρέ, διότι λέει ότι η γειτονιά τον είχε βάλει στο μάτι και πως τον παρακολουθούν οι απέναντι», ή αρνείται να φάει γιατί νομίζει ότι κάποιο δηλητήριο βάζει η μητέρα του στο φαγητό, ή ότι η γυναίκα στο σπίτι μοιάζει αλλά δεν είναι στην πραγματικότητα η μάνα του, αναπτύσσει παράξενες ιδέες ότι τάχα του ελέγχουν την σκέψη μεταφυσικές δυνάμεις. Ή εμφανίζει μια ακατάσχετη πολυλογία και αστεϊσμούς, καθώς παρουσιάζει γραπτά του που δήθεν αποκαλύπτουν τη λύση διαχρονικού μαθηματικού γρίφου, τη στιγμή που εργάζεται ως υπάλληλος φαρμακείου. Υπάρχουν τόσες, μα τόσες παραλλαγές...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου