ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΚΟΥΡΗΤΕΣ

 

Πολλές ερμηνείες δίδονται στο ποιοι ήσαν τελικά οι Κουρήτες, οι οποίοι ήρθαν σε ρήξη και σε πόλεμο με τους Καλυδωνίους. Η επικρατέστερη είναι αυτή που θέλει το όνομα να χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή με τους «άκουρους», τους ακούρευτους δηλαδή Ακαρνάνες ή εκείνη που ετυμολογείται απ’ το κοντινό βουνό Κούριον. Η χρήση του ονόματος ωστόσο, οδηγεί πολλούς αρχαίους συγγραφείς στο να ταυτίσουν τους Κουρήτες με τους Κρήτες.

Οι Κουρήτες άλλωστε ήταν ημίθεοι, οπλισμένοι με όπλα που η Ρέα τους είχε δώσει για να προστατεύσουν το νεογέννητο παιδί της, τον Δία, απ’ τον Κρόνο και τους Τιτάνες που ήθελαν να τον εξοντώσουν. Λέγεται μάλιστα ότι οι Κουρήτες χόρευαν χτυπώντας τα δόρατά τους στις ασπίδες, ώστε ο ήχος να καλύψει το κλάμα του βρέφους, που βρίσκονταν στο Ιδαίο Άντρον στην Κρήτη.

Τέτοιοι χοροί ήταν ευρέως διαδεδομένοι στα προϊστορικά χρόνια, αλλά και μετέπειτα. Τον ίδιο χορό των Κουρητών, τον συναντάμε και στην παραλλαγή του μύθου της γέννησης του Απόλλωνος απ’ τη Λητώ στην Ακαρνανία (βλέπε Κάρνος). Η Ίδη γίνεται Κάρνος και οι Τιτάνες Πύθωνας.

Το νεογέννητο έπρεπε όμως να προστατευτεί. Ανάλογο έργο ανέλαβαν οι Κουρήτες και στην περίπτωση του Ζαγραίου Διονύσου, όχι όμως με την ίδια επιτυχία. Ο Ζαγρεύς Διόνυσος ήταν γιος του Δία και της Περσεφόνης, που κι αυτή ήταν κόρη του Διός απ’ την Ρέα. Ο Ζεύς όμως δεν εμπιστευόταν τη ζηλόφθονη Ήρα και έδωσε το παιδί στους Κουρήτες να το φυλάνε. Η Ήρα απ’ την πλευρά της ανέθεσε στους Τιτάνες να το βρουν και να το σκοτώσουν.

 

Η ΓΈΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΓΟΝΑΤΟ ΤΟΥ ΔΙΟΣ

Ο Ζαγρεύς προσπάθησε με μεταμορφώσεις να ξεφύγει, οι Τιτάνες όμως τον έπιασαν και, αφού τον διαμέλησαν, άρχισαν να τρώνε τα μέλη του. Τότε ο Ζεύς τους κατακεραύνωσε. Με εντολή δική του ο Απόλλων ανέλαβε να θάψει τα υπολείμματα στον Παρνασσό. Η Αθηνά πήρε την ανέπαφη καρδιά του Ζαγραίου Διονύσου και την πήγε στον Δία. Εκείνος την έκανε σκόνη και πότισε τη Σεμέλη, που έμεινε έτσι έγκυος και γέννησε τον μετέπειτα Διόνυσο που όλοι γνωρίζουμε (η κυοφορία ολοκληρώθηκε στο μηρό του Διός). Αυτός ο Διόνυσος πήγε στην αυλή του Οινέα και του δίδαξε την καλλιέργεια της αμπέλου.

Κατά την εκδοχή του ορφισμού ο Ζεύς έφαγε την καρδιά για να αποκτήσει έτσι τον Διόνυσο απ’ τη Σεμέλη. Αυτός ήταν ο τρίτος Διόνυσος. Ο πρώτος, πριν τον Ζαγραίο, ήταν ο Φάνης, ο δεσπότης του κόσμου, ο φωτεινός δημιουργός των πάντων, στον οποίο ο Ζεύς είχε εμπιστευθεί την κυριαρχία του κόσμου. Ο κόσμος αυτός είχε γεννηθεί από τη Νύχτα, το Σκότος.

O ΦΑΝΗΣ

Η Νύχτα δημιούργησε το Χρόνο και τον Αιθέρα. Απ’ τον Αιθέρα ο Χρόνος δημιούργησε το «κοσμικό αυγό» απ’ όπου εκκολάφθηκε ο Φάνης – Διόνυσος, τον οποίο και καταβρόχθισε ο Ζεύς, για να γεννήσει μετά απ’ την Περσεφόνη τον Ζαγραίο.

Όταν οι Τιτάνες κατασπάραξαν τον Ζαγραίο και ο Ζεύς τους κατακεραύνωσε, πήρε την τέφρα τους και έπλασε τον άνθρωπο. Η τέφρα αυτή όμως περιείχε και την τέφρα του Ζαγραίου Διονύσου. Έτσι ο άνθρωπος είναι διφυής.

Έχει από τη φύση των θεών Διονυσιακή ψυχή, ενώ το σώμα του είναι Τιτάνιο. Η ψυχή επομένως έχει από τη φύση της το αγαθό στοιχείο, ενώ στο σώμα υπάρχουν οι αδυναμίες, η πονηρή αρχή. Όπως αναφέραμε, η περιοχή που πρώτη δέχθηκε τη λατρεία του Διονύσου ήταν η Αιτωλία και η Ακαρνανία.

Περιοχή που δικαιούται να προστεθεί στον μακρύ κατάλογο εκείνων που διεκδικούν τη δόξα πως ανέθρεψαν τον Διόνυσο, όταν για να τον προστατεύσει ο Ζεύς τον μεταμόρφωσε σε κατσίκι και ανέθεσε στον Ερμή να τον πάει στις Νύμφες που κατοικούσαν στο όρος Νύσα (Διόνυσος… «από του Διός και της Νύσης του όρους, επεί εν τούτω εγεννήθη», αναφέρει ο Πίνδαρος).

Ως τοπονύμιο τη λέξη «Νύσα» τη συναντάμε στην ορεινή Ακαρνανία. Με το ίδιο όνομα αναφέρεται και ένας ποταμός στο κεντρικό Ξηρόμερο. Μιά άλλη εκδοχή πάντως είναι το όρος Νύσα του μύθου να είναι στην Αιθιοπία.

Η γέννηση του θεού Διονύσου

Ωστόσο, η Λιβύη, η Αίγυπτος, η Ινδία, η Αραβία, η Σκυθία, η Καρία, η Κιλικία, αλλά και η Βοιωτία, ο Παρνασσός, η Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Θράκη, η Εύβοια και η Νάξος διεκδικούν αυτή την τιμή.

Ο Διόνυσος «κάλυψε» σε μεγάλο βαθμό τη λατρεία του Πανός και συνδέθηκε με διαδεδομένες τελετουργίες που αργότερα αφομοιώθηκαν απ’ τον Κάρνειο Απόλλωνα.

Στην απαρχή όλης αυτής της ιστορίας όμως, συναντάμε και πάλι τους Κουρήτες… Και έχει αξία ίσως να αναφερθεί ο πιθανός συσχετισμός (η σύγχυση πιο σωστά) των «ωμοφάγων» κατοίκων της περιοχής με το… «ωμοφάγιον», τη συνήθεια δηλαδή των μαινάδων να διαμελίζουν το πρώτο κατσίκι που συναντούν και να τρώνε ωμό το κρέας τους, στο πλαίσιο της έκστασης που προκαλούσαν οι αφιερωμένες στον Διόνυσο οργιαστικές τελετές. Οι μαινάδες πίστευαν ότι γίνονταν «ένθεες», τρώγοντας ωμό το κατσίκι και συχνά φορούσαν τη δορά του, ώστε να πετύχουν μεγαλύτερη ταύτιση με το Θεό.

Η ωμοφαγία αυτή παραπέμπει ασφαλώς στο διαμελισμό του Ζαγραίου Διονύσου. Οι Κρήτες, απ’ την άλλη, είχαν εξαπλωθεί και θεωρείται βέβαιον ότι κάποιοι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή της Αιτωλίας και της Ακαρνανίας. Κατά έναν περίεργο τρόπο πάντως, υπήρχε νησίδα ονόματι Καλυδών ανοιχτά της Κρήτης. Εντύπωση προκαλεί και το γεγονός ότι σε περιοχές της Κρήτης, όπως π.χ. η πόλη Λεβήνη, λατρεύονταν ιδιαίτερα ο Αχελώος. Επίσης ο Αλθοιμένης, γιος του Κείσου και εγγονός του Τημένου, είχε ιδρύσει αποικία στην Κρήτη.

Πέραν αυτών, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την σημαντική μαρτυρία, πληροφορία πιο σωστά, που ο Διόδωρος ο Σικελιώτης μας καταθέτει: «Οι από Κουρητίας της νυν Ακαρνανίας Κούρητες Κνωσόν έκτισαν». Είναι δυνατόν όμως οι Κουρήτες να ξεκίνησαν απ’ την Κρήτη, να μετοίκησαν στην Ηλεία, να εξαπλώθηκαν από ‘κει στην Αιτωλία και να επέστρεψαν μετά στην Κρήτη για να χτίσουν την Κνωσό; Σαφέστατα ναι! Οι πηγές άλλωστε αναφέρουν ότι οι Κύκλωπες έφυγαν κάποια στιγμή απ’ τη Θράκη και ήρθαν στην χώρα των Κουρητών (…ωκίσθησαν, οι πλείονες δε αυτών εν τη Κουρήτιδι…).

Η περιοχή δηλαδή ονομάζονταν Κουρητίς και κατοικούταν από Κουρήτες απ’ τα απώτατα μυθικά χρόνια των Κυκλώπων… Πολύ αργότερα ήρθε ο Αιτωλός… Είναι πιθανό όσο και εύλογο συνεπώς, στους μέσους αιώνες ένα μέρος των Κουρητών της περιοχής να θέλησε να επιστρέψει στην πατρώα γη. Άλλωστε είχαν ήδη επιτελέσει την αποστολή τους. Και η αποστολή των Κουρητών δεν ήταν άλλη απ’ τον… εκπολιτισμό!

Κουρήτες ονομάζονταν και οι Ιδαίοι Δάκτυλοι (από την Ίδη, δηλαδή τον Ψηλορείτη και «Δάκτυλοι» επειδή ήταν επιδέξιοι στα δάχτυλα τεχνίτες) που ταυτίζονται με τους Κουρήτες προστάτες του νεογέννητου Διός. Αυτοί ήταν οι πρώτοι Κουρήτες.

 

Οι γενάρχες.

Κατά μιαν εκδοχή, αυτοί οι πρώτοι Κουρήτες ήταν… Ακαρνάνες. Η φράση «Κουρήτες δε οι Ακαρνάνες οι τον Δία θρέψαντες» αυτό μαρτυρά. Μεταγενέστεροι και σύγχρονοι σχολιαστές όμως εκτιμούν ότι υπάρχει χρονική σύγχυση στην παραπάνω φράση η οποία και αποδίδεται ασφαλώς στην μετέπειτα ταύτιση των Κουρητών με την Αιτωλία και μέρος της Ακαρνανίας, προφανώς και στην επιστροφή απογόνων Κουρητών της αυτής περιοχής στην Κρήτη.

Οι Ιδαίοι Δάκτυλοι παρουσιάζονται ως εφευρέτες της σιδηρουργίας. Ήταν «χαλκουργοί» και οι απόγονοί τους Κουρήτες έδιναν το όνομα «Χαλκίς» σε πόλεις που ίδρυσαν. Κουρήτες της Ευβοϊκής Χαλκίδος, σύμφωνα με μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων και σχολιαστών τους, μετοίκησαν στην περιοχή της Καλυδώνος και Πλευρώνος, όπου και η αρχαία Χαλκίς (Χάλκεια).

Οι Ιδαίοι Δάκτυλοι ήταν και ικανότατοι μάγοι που θεμελίωσαν πολλές μυστηριακές τελετές. Μεγάλοι μύστες, όπως ο Ορφέας και ο Πυθαγόρας, έχουν συνδέσει το όνομά τους μ’ αυτές τις τελετές.

Και δεν είναι ίσως τυχαίο που οι προαναφερθέντες είχαν στενή σχέση και με τη μουσική, όπως ακριβώς και οι Ιδαίοι Δάκτυλοι που βρήκαν πολλούς μουσικούς ρυθμούς (το μέτρο «δάκτυλος» απ’ αυτούς ονομάστηκε έτσι). Η κοινή ονομασία «Κουρήτες» πέρασε προφανώς στους απογόνους των Ιδαίων Δακτύλων, αλλά και σε όσους, μεταγενέστερα, συμμετείχαν στη λατρευτική κοινότητα των νεαρών πολεμιστών που ως σημείο αναφοράς είχαν την «κουρητοτροφία» και τα όσα είχαν συμβεί στο Ιδαίο άντρο. Τέτοια κοινότητα έχει αποδειχθεί ότι λειτουργούσε αρχικά στην Κρήτη, αργότερα και σε άλλες περιοχές.

Οι «υποψήφιοι» Κουρήτες στη διαδικασία της μύησης αναπαριστούσαν το μύθο, με ένοπλο χορό, εικονική θανάτωση παιδιού που έπαιρναν απ’ τη μητέρα του (όπως τον Δία απ’ τη Ρέα οι Κουρήτες – Ιδαίοι Δάκτυλοι) και αναγέννησή του. Οι «Κουρήτες» αυτοί, οι μυημένοι, είχαν όλα τα στοιχεία των πρώτων Κουρητών. Ήταν μάντεις και «γόητες» (μάγοι), δεινοί πολεμιστές, αλλά και «σοφοί» προστάτες της οργανωμένης ανθρώπινης κοινωνίας και του πολιτισμού.

Οι Κουρήτες, όπως άλλωστε και οι Κορύβαντες και οι Τελχίνες είχαν τις δικές τους μυστηριακές τελετές και δεν είναι ίσως τυχαίο ο Φόρβας, βασιλιάς των Ακαρνάνων Κουρητών, γιος του Ποσειδώνα, συμμάχησε με τον ιδρυτή των Ελευσινίων Μυστηρίων, τον Εύμολπο, στον πόλεμο κατά των Αθηνών.

Ο Εύμολπος ήταν κι αυτός γιος του Ποσειδώνα. Η εκστρατεία εναντίον των Αθηνών, που υπερασπιστή είχαν τον Ερεχθέα, έγινε με την αιτιολογία ότι ο Ποσειδών είχε αποκτήσει την Αθήνα πριν απ’ τη θεά Αθηνά. Αν ο Εύμολπος και ο Φόρβας νικούσαν, ως σύμβολο των Αθηνών θα επικρατούσε η τρίαινα αντί της ελιάς. Αυτό βεβαίως δεν έγινε ποτέ.

Ο Εύμολπος και οι Ελευσίνιοι ηττήθηκαν, διατήρησαν όμως το δικαίωμα να εξακολουθούν να γιορτάζουν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Ο Φόρβας, που κατ’ άλλη εκδοχή δεν συμμετείχε στην εκστρατεία μαζί με τον Εύμολπο, αλλά κίνησε δικό του πόλεμο εναντίον του Ερεχθέως, σκοτώθηκε απ’ αυτόν. Σε ανάμνηση του γεγονότος ονομάστηκε το Φορβαντείο στην Αθήνα.

Οι Ιδαίοι Δάκτυλοι μετά την ενηλικίωση του Δία μετοίκησαν στην Ήλιδα. Ο Ιδαίος Ηρακλής, που παρίστατο στη γέννεση του Διός, είναι αυτός που ίδρυσε τους Ολυμπιακούς Αγώνες, τους οποίους και αναβίωσε αργότερα ο Αιτωλός Ίφιτος.

Ο γνωστός μας ήρωας Ηρακλής, είχε κι αυτός τελέσει αγώνες στην Ολυμπία. Οι σχέσεις και οι δεσμοί αίματος των κατοίκων της Ηλείας και αυτών της Αιτωλίας, αναπτύσσονται αλλού .Ίσως έχει αξία να σημειώσουμε ότι στη Γιγαντομαχία, τον δεύτερο πόλεμο κατά των Ολυμπίων, μετά τους Τιτάνες αναφέρονται ονόματα Γιγάντων που αποκεφαλίστηκαν απ’ τους Θεούς (εν προκειμένω τους κομμάτιασαν οι Μοίρες), όπως ο Άγριος και ο Θόας…

Η άμεση σχέση των ημίθεων Κουρητών με την Αιτωλία αποδεικνύεται και απ’ τον μύθο που θέλει τον ίδιο τον Αιτωλό να σκοτώνει τους Κουρήτες Λαόδοκο, Δώρο και Πολυποίτη και να καταλαμβάνει τη χώρα τους, την «Κουρητίδα χώρα», την οποία και ονόμασε Αιτωλία!

Οι τρεις αυτοί Κουρήτες ήταν γιοι του Απόλλωνος και της Φθίας. Ήταν εκείνοι που έδωσαν άσυλο στον (εξόριστο βασιλιά τη Ήλιδος) Αιτωλό όταν σκότωσε τον γιο του Ιάσονος ή του Φορωνέως Άπιν. Οι πηγές άλλωστε αναφέρουν: «Εξ αρχής άπασαν την χώραν Κουρήτας κατασχείν. Αφικομένου δ’ εξ Ήλιδος Αιτωλού του Ευδυμίωνος και τοις πολέμοις κρατούντος αυτών, τους μεν Κουρήτας εις την νυν καλουμένην Ακαρνανίαν υποχωρήσαι, τους δ’ Αιτωλώ συγκατελθόντας Επειούς τας αρχαιοτάτας κτίσαι των εν Αιτωλία πόλεων».

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η περίπτωση ενός βοσκού ονόματι Κορήτας ή Κουρήτας, ο οποίος και ουσιαστικά ανακάλυψε το χάσμα, όπου έμελλε να αποτελέσει αργότερα τον μυστηριώδη ομφαλό του κόσμου, το περίφημο μαντείο των Δελφών.

Η ιστορία του Κορήτα θυμίζει έντονα αυτή του βοσκού του Οινέα που παρακολουθώντας τη μεθυσμένη απ’ τα σταφύλια κατσίκα, ανακάλυψε την άμπελο. Ο Κορήτας ήταν εξίσου παρατηρητικός κι όταν ο ίδιος πήγε να δει τι συμβαίνει και γιατί τα ζώα του συμπεριφέρονται έτσι παράξενα, εντόπισε τη σχισμή στο έδαφος, έγειρε να κοιτάξει, αισθάνθηκε το ρεύμα που ξεπηδούσε απ’ τη γη και… άρχισε να προφητεύει. Πριν ο Απόλλων κυριαρχήσει στους Δελφούς, ο Διόνυσος είχε… κατοχυρώσει δικαιώματα στον Παρνασσό.

Αυτός ο Κορήτας πάντως ήταν ένας απλός βοσκός, πρόσωπο υπαρκτό κατά τον Πλούταρχο, που διετέλεσε αρχιερέας στους Δελφούς. Ο Κορήτας συνεπώς δεν συνδέεται με τους μυθικούς Κουρήτες. Το όνομά του όμως, ο τυχαίος τρόπος που ανακάλυψε κάτι τόσο σημαντικό, η αρχικά έντονη παρουσία του Διονύσου στην περιοχή και η αντικατάστασή του μετά απ’ τον Απόλλωνα, όπως ακριβώς συνέβη και στην Αιτ/νία (βλέπε Κάρνος), δημιουργούν εύλογους συνειρμούς.

Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι οι Νύμφες που κατά κύριο λόγο είναι κόρες ποταμών, όπως ο μεγάλος Ωκεανός (ο πατέρας του Αχελώου) ή ο ίδιος ο Αχελώος, αναφέρονται συχνά ως «Κούραι» και αντιστοιχούν στο θηλυκό των Κουρητών!

Στη Θεογονία του Ησιόδου το όνομα Κούραι παράγεται από το κουρίζω που σημαίνει: ανατρέφω (όπως οι Ώρες απ’ το ωρεύω που σημαίνει: φρουρώ). Νύμφες εξάλλου [Κούραι – Νύμφες] ανέθρεψαν τον Δία, που προστάτευαν οι Κουρήτες. Νύμφες και Κουρήτες ζούσαν σε δάση και βουνά, σε «σύνδενδρους και φαραγγώδεις τόπους». Στον Ηρόδοτο το «δάσος» αναφέρεται με τη λέξη «ίδη», που ασφαλώς παραπέμπει στην Ίδη και στους Ιδαίους Δακτύλους.

Το όνομα των Κουρητών πάντως διεσώθη μέσα από πολλούς άλλους θρύλους και παραδόσεις. Διατηρείται μάλιστα και ως … φυλετικός προσδιορισμός ή και ως τοπωνύμιο. Ενδεικτικά αναφέρουμε το σπήλαιο του Κουρήτα στον Αμβρακικό.

Ποιοι όμως τελικά ήταν αυτοί οι Κουρήτες;

Ονομάστηκαν έτσι απ’ το βουνό Κούριον;

Μήπως πήραν το όνομα αυτό απ’ το μέγεθος της κόμης τους για να ξεχωρίζουν απ’ τους «άκουρους» γείτονές τους;

Μήπως εν τέλει το όνομα προέρχεται απ’ τους κούρους, τους έφηβους δηλαδή που πιθανότατα είχαν στρατολογηθεί στον πόλεμο κατά της Καλυδώνος;

Και πώς αυτοί οι έφηβοι πήραν την κοινή ονομασία των Κούρων, των γιων του Απόλλωνος που σκότωσε ο Αιτωλός;

Οι ερμηνείες αυτές μπορεί να έχουν βάση ορθολογική, αγνοούν όμως όλες τις παραπάνω «συμπτώσεις» και κυρίως δεν λαμβάνουν υπόψιν την απευθείας σύνδεση των μυθικών, ημίθεων Κουρητών με την Αιτωλίδα γη, την Κουρητίδα Χώρα.

Ούτε βεβαίως και την πιθανότητα οι Κουρήτες που πολέμησαν την Καλυδώνα να ήταν μέλη της μυστηριακής κοινότητας των Κουρητών που αναμφίβολα, λόγω της απ’ ευθείας σύνδεσης των πρώτων Κουρητών με την περιοχή, θα είχε διαδοθεί στην Αιτωλία.

Η μυστηριώδης δόξα που περιβάλει τους μυθικούς Κουρήτες δεν αφήνει κανένα περιθώριο αυθεντικής ερμηνείας τους. Το μόνο βέβαιον είναι ότι στα πανάρχαια χρόνια έδρασε στην περιοχή μια ομάδα ανθρώπων, η δράση των οποίων ενέπνευσε μύθους και επηρέασε αναμφίβολα τη μοίρα του τόπου. Η επιστήμη έχει έργο εδώ. Αν καταφέρει να διώξει την ομίχλη που σκεπάζει τα μυθικά αυτά όντα, θα δοθούν απαντήσεις σε μια σειρά από καίρια ερωτήματα που διχάζουν σήμερα ιστορικούς και αρχαιολόγους. http://ift.tt/1jwjynr

Από το βιβλίο του Φώτη Μπερίκου:

«Aιτωλία και Ακαρνανία: Εν αρχή ην ο Μύθος»