Μια φωτογραφική περιήγηση στο Άγιο Όρος του 1929

Η ΕΚΘΕΣΗ «NO WOMAN’S LAND» ΦΕΡΝΕΙ ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΗΝ ΑΘΩΝΙΚΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΡΙΩΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ.

Μονή Αγίου Παντελεήμονος. Μοναχός κάτω από τη μεγάλη καμπάνα της μονής συμμετέχει στη σκηνοθετημένη λήψη της φωτογραφίας. Η χρήση του μοναχού (καθώς και των υπολοίπων που βρίσκονται σε δεύτερο πλάνο) έχει γίνει για την απόδοση της κλίμακας της καμπάνας, η οποία είναι η μεγαλύτερη του Αγίου Όρους, με διάμετρο 2,70 μ., περιφέρεια 8,71 μ. και βάρος 13 τόνων.

Το 2017 κατά τη διάρκεια της μετακόμισης των παλαιών βιβλιοθηκών του Τμήματος Τέχνης και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πρίνστον, το προσωπικό ανακάλυψε ένα βαρέλι, το περιεχόμενο του οποίου έκρυβε άγνωστο και ξεχασμένο υλικό από ένα ταξίδι. 

Ο «θησαυρός» που ανακάλυψαν ήταν εννέα κάνιστρα φιλμ τα οποία περιείχαν την καταγραφή ενός ταξιδιού στο Άγιο Όρος και τα Μετέωρα από ομάδα περιηγητών. Η έρευνα οδήγησε τους ανθρώπους του Πρίνστον να συνδέσουν αυτό το υλικό με ένα άλλο που ήδη υπήρχε στη συλλογή οπτικών μέσων του πανεπιστημίου, 254 φωτογραφικές εκτυπώσεις και 81 γυάλινες πλάκες (οι 16 επιχρωματισμένες). 

Μετά από 95 χρόνια, ένα μέρος αυτού του υλικού παρουσιάζεται στην έκθεση «No woman’s land» της Αγιορείτικης Εστίας που εγκαινιάζεται στις 26 Μαΐου και παίρνει τον τίτλο της από την ονομασία που έδωσαν οι ίδιοι οι περιηγητές στο ταξίδι τους στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, όταν επισκέφθηκαν το Άγιο Όρος και τα Μετέωρα και εντυπωσιάστηκαν από το φυσικό τοπίο, από την αρχιτεκτονική των μονών, από τον καθημερινό βίο των μοναχών, από τη συνάντησή τους με τον σπηλαιώτη αναχωρητή μοναχό Ηλία και τις ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσής του, καθώς επίσης και από την καθολική απουσία των γυναικών στην αθωνική χερσόνησο. Για την υλοποίηση της έκθεσης συνεργάστηκε μια ομάδα σχεδόν τριάντα ατόμων από την Ελλάδα και τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Οι ιστορικές φωτογραφίες της συλλογής φέρνουν στο φως ένα σπάνιο υλικό και οι πληροφορίες που λαμβάνουμε σε επίπεδο ιστορικό, κοινωνικό, λαογραφικό, αλλά και αρχιτεκτονικής καταγραφής, είναι εξαιρετικά σημαντικές, καθώς διευρύνουν τις πρωτότυπες πηγές και προσθέτουν πολύτιμα στοιχεία στην ιστορική έρευνα δύο κορυφαίων μοναστικών κέντρων του ορθόδοξου κόσμου, του Αγίου Όρους και των Μετεώρων.

Οι ιστορικές φωτογραφίες της συλλογής φέρνουν στο φως ένα σπάνιο υλικό και οι πληροφορίες που λαμβάνουμε σε επίπεδο ιστορικό, κοινωνικό, λαογραφικό, αλλά και αρχιτεκτονικής καταγραφής, είναι εξαιρετικά σημαντικές, καθώς διευρύνουν τις πρωτότυπες πηγές και προσθέτουν πολύτιμα στοιχεία στην ιστορική έρευνα δύο κορυφαίων μοναστικών κέντρων του ορθόδοξου κόσμου, του Αγίου Όρους και των Μετεώρων.

Το ταξίδι στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 1929 και η ομάδα αποτελούνταν από τον Ρώσο εμιγκρέ, ζωγράφο, εξερευνητή Βλαντίμιρ Περφιλιέεφ, τον φωτογράφο, ταλαντούχο κινηματογραφιστή και μετέπειτα βραβευμένο με Όσκαρ, Φλόιντ Κρόσμπι, και τον αρχιτέκτονα και απόφοιτο του πανεπιστημίου του Πρίνστον, Γκόρντον ΜακΚόρμικ. Τους τρεις περιηγητές συνόδευε o νεαρός Αναστάσιος Χατζημήτσος, διερμηνέας από τη Θεσσαλονίκη. Κύριος προορισμός της αποστολής τους ήταν το Άγιο Όρος, ενώ σκοπός του ταξιδιού τους ήταν η φωτογράφιση και κινηματογράφησή του. Οι τρεις άνδρες πιθανώς έφτασαν με καράβι που πήγαινε στην Ιταλία από τη Νέα Υόρκη και αποβιβάστηκαν στον Πειραιά. Πέρασαν από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη πριν φτάσουν στο Άγιο Όρος όπως φαίνεται σε δυο φωτογραφίες, μια με την Ακρόπολη και μια με το λιμάνι της Θεσσαλονίκης με αγκυροβολημένα ιστιοφόρα, τις οποίες παραχώρησε στη LiFO η Αγιορείτικη Εστία.

Θεσσαλονίκη. Το παραλιακό μέτωπο με αγκυροβολημένα ιστιοφόρα πλοία. Στο βάθος διακρίνεται ο Λευκός Πύργος. Σε μια πιο προσεκτική ματιά, πίσω από τα ιστιοφόρα διακρίνονται δύο ατμόπλοια. Λήψη από το ξενοδοχείο Mediterranean Palace.

«Το υλικό ήρθε στα χέρια μας μετά από επικοινωνία του Τμήματος Τέχνης και Αρχαιολογίας του Πρίνστον μαζί μας» λέει στη LiFO ο διευθυντής της Αγιορείτικης Εστίας και επιμελητής της έκθεσης κ. Αναστάσιος Ντούρος. «Μας έστειλαν ένα πρώτο υλικό για την τεκμηρίωση και μετά από αρκετό καιρό –μεσολάβησε ο Covid και έτσι καθυστέρησε και το άνοιγμα της έκθεσης– ταξίδεψα στο Πρίνστον και είδα από κοντά όλο το αρχείο, τις γυάλινες πλάκες, το φιλμ που διασώθηκε, πήραμε όλο το υλικό στα χέρια μας για να το τεκμηριώσουμε».

Η εργασία ήταν δύσκολη και κοπιώδης, γιατί υπήρχαν φωτογραφίες από κάποιες συγκεκριμένες πλευρές του Αγίου Όρους, κάποια μέρη που δεν μπορούσαν να ταυτοποιηθούν εύκολα. Προέκυψε τελικά ένα σημαντικής αξίας υλικό που θα αποτελέσει μέρος ενός καταλόγου ο οποίος θα εκδοθεί και θα συμπεριλάβει όλες τις φωτογραφίες, περισσότερες από τριακόσιες.

«Το υλικό είναι εντυπωσιακό γιατί βλέπουμε το Άγιο Όρος το 1929, σε μια περίοδο που αλλάζουν εκεί αρκετά πράγματα. Οι τρεις φίλοι μας που ταξιδεύουν εκεί παρακινούνται από τον Ρώσο της παρέας Βλαντίμιρ Περφιλιέεφ, ζωγράφο που ζούσε στην Αμερική μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917 και ήταν αυτός που παρακίνησε τους υπόλοιπους να ταξιδέψουν στο Άγιο Όρος και να δουν έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια, έναν κόσμο στον οποίο ζουν μόνο άνδρες, μοναχοί προσεύχονται κ.λπ.

Μονή Διονυσίου. Άποψη της μονής από τη θάλασσα. Ο επιβλητικός Άθως υψώνεται πάνω από τη μονή.

Μονή Ζωγράφου. Πορτρέτο μοναχού. Σύμφωνα με την καταγραφή του McCormick, ο μοναχός ήταν αστρονόμος.

Έτσι ξεκίνησε η ιστορία. Θεωρώ ότι το ταξίδι στα Μετέωρα δεν ήταν προγραμματισμένο, προέκυψε μετά την επίσκεψή τους στο Άγιο Όρος, εκεί έμαθαν ότι υπήρχε και κάποιο άλλο μέρος με αντίστοιχη μοναστική πολιτεία, είναι η προσωπική μου θεωρία» λέει ο κ. Ντούρος. 

Φτάνοντας στα Μετέωρα, οι τρεις ταξιδιώτες κάνουν μια σειρά με εξαιρετικές λήψεις, φωτογραφίζοντας και το Καστράκι και την Καλαμπάκα που ήταν κοντά. Είναι εντυπωσιακό το κινηματογραφικό υλικό που διασώθηκε από τα Μετέωρα, ενώ το ευαίσθητο υλικό από το Άγιο Όρος καταστράφηκε. Το όλο υλικό που έχει διασωθεί από το Άγιο Όρος και τα Μετέωρα είναι περίπου 35 λεπτά και θα δημιουργηθεί ένα ειδικό ντοκιμαντέρ, ως οπτικό ντοκουμέντο, με αναλυτικά στοιχεία. Σημαντικό στο ντοκιμαντέρ είναι το υλικό που παρουσιάζει στοιχεία λαογραφίας, της κοινής καθημερινής ζωής των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Το 80% των φωτογραφιών της έκθεσης αφορά τα τεκμήρια που προέρχονται από το Άγιο Όρος ενώ ένα 20% αφορά τα Μετέωρα. 

Ο φωτογράφος αυτής της παρέας, o Φλόιντ Κρόσμπι, κέρδισε το Όσκαρ Φωτογραφίας το 1931, για την ταινία «Tabu: A Story of the South Seas». Είχε μια μεγάλη καριέρα στο Χόλιγουντ και συμμετείχε ως διευθυντής φωτογραφίας σε περισσότερες από 100 ταινίες. Ήταν ο πατέρας του Ντέιβιντ Κρόσμπι, μέλους του σούπερ γκρουπ Crosby, Stills, Nash & Young που υπήρξαν οι αρχιτέκτονες του «ήχου της Καλιφόρνιας» της δεκαετίας του 1970. 

Μονή Εσφιγμένου. Τα μέλη της αποστολής φωτογραφίζονται μαζί με τα φορτωμένα με τις αποσκευές τους μουλάρια, έξω από την είσοδο της μονής. Από αριστερά προς τα δεξιά διακρίνονται οι Vladimir Perfilieff, Gordon McCormick, αγωγιάτης, Floyd Crosby, και ο Αναστάσιος Χατζημήτσος.

«Η ποιότητα των φωτογραφιών του Κρόσμπι ξεχωρίζει και είναι αυτός που μας δίνει περισσότερες πληροφορίες μέσω της δουλειάς του για την αποστολή αυτή, αφού δεν βρέθηκε γραπτή μαρτυρία, ημερολόγιο ή σημειωματάριο που να διευκολύνει την έρευνα. Βρέθηκε μια λίστα με ελάχιστες σημειώσεις-λεζάντες που παραδίδει ο Γκόρντον ΜακΚόρμικ, χρόνια αργότερα στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, το 1944, μια λίστα με πολλά λάθη, αφού μάλλον έγινε από μνήμης. Βρήκαμε ότι ο Κρόσμπι σε μια συνέντευξη που έδωσε αργότερα σε ένα περιοδικό μιλά για αυτό το ταξίδι, λέγοντας ότι στόχος των τριών ταξιδευτών ήταν να φωτογραφίσουν και να κινηματογραφήσουν αυτό τον αποκαλυπτικά όμορφο τόπο, ενώ μέρος του υλικού χρησιμοποίησε αργότερα ο Βλαντίμιρ Περφιλιέεφ που ήταν και ζωγράφος.

Επιστρέφοντας από το Άγιο Όρος στην Αμερική ο Περφιλιέεφ έκανε πολλές διαλέξεις σχετικά με αυτό το ταξίδι σε κλειστές λέσχες της Βοστώνης και της Νέας Υόρκης για το τι είδαν και τι συνάντησαν στα δυο κέντρα του μοναστικού βίου» λέει ο κ. Ντούρος. 

Μονή Ζωγράφου. Το μαγειρείο της μονής με τον χειροκίνητο γερανό για τη μετακίνηση των μεγάλων καζανιών.

Ποιοι ήταν οι τρεις ταξιδιώτες στο Άγιο Όρος

Ο Vladimir «Vovo» Perfilieff (1895-1943) γεννήθηκε στην ανατολική Σιβηρία από επιφανή οικογένεια, υπηρέτησε στον ρωσικό αυτοκρατορικό στρατό κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων διέφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Αρχικά, το 1919 εγκαταστάθηκε στο Πρίνστον του Νιου Τζέρζι και έναν χρόνο αργότερα γράφτηκε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Πενσυλβάνιας με σκοπό να γίνει επαγγελματίας ζωγράφος πορτρέτων. Σύχναζε σε διάφορους καλλιτεχνικούς συλλόγους και λέσχες περιπέτειας και είναι πιθανό ότι γνώρισε τον Gordon McCormick όσο ο τελευταίος σπούδαζε στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Η πρώτη αποστολή του έγινε στην Αϊτή και τότε γνώρισε τον Floyd Crosby. Στα επόμενα χρόνια, ηγήθηκε μιας ομάδας εξερευνητών - ερευνητών στην επικράτεια Γιούκον του Καναδά το 1927, στο Άγιον Όρος το 1929 και στη Βραζιλία το 1931. Βιοποριζόταν από την τέχνη του, τα σχέδιά του καθώς και από την εικονογράφηση βιβλίων και από δημόσιες ομιλίες, όπου συχνά διηγούνταν την ιστορία της ζωής του με θεατρικό τρόπο. Το 1935 μετακόμισε στη δυτική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών και το 1937 έγινε μέλος μιας γνωστής κοινότητας καλλιτεχνών στη Λαγκούνα Μπιτς της Καλιφόρνιας. Ο Perfilieff εξακολούθησε να ζωγραφίζει και να πουλάει τα έργα του μέχρι τον πρόωρο θάνατό του το 1943 εξαιτίας επιπλοκών του διαβήτη.

Μετέωρα. Μοναχός στέκεται στον βράχο της μονής του Μεγάλου Μετεώρου και αγναντεύει τη μονή Βαρλαάμ που βρίσκεται στον απέναντι βράχο.

Ο Gordon McCormick (1898-1967) ήταν μέλος της οικογένειας McCormick, η οποία φημιζόταν για την εφεύρεση της θεριστικής μηχανής που έφερε επανάσταση στην αγροτική βιομηχανία στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι McCormick ήταν επιφανείς κάτοικοι του Σικάγο με πολλά κτήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη. Ο Gordon McCormick αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο του Πρίνστον το 1917 και υπηρέτησε στην 92η Μεραρχία του αμερικανικού στρατού στη Γαλλία κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αφού σπούδασε Αρχιτεκτονική στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι, επέστρεψε στο Πρίνστον για να συμμετάσχει σε μια αρχαιολογική ανασκαφή στις Σάρδεις της Τουρκίας, μετά από την οποία τελικά του απονεμήθηκε το πτυχίο της Αρχιτεκτονικής. Πιθανόν γνώρισε τον Perfilieff στους κοινωνικούς κύκλους στους οποίους σύχναζαν στο Πρίνστον. Μετά από την αποστολή στο Άγιον Όρος το 1929 φαίνεται ότι δεν συμμετείχε σε άλλες αποστολές με τον Perfilieff ή τον Floyd Crosby. Συνέχισε, ωστόσο, να ταξιδεύει και έπαιξε ρόλο στην αρχαιολογική ανασκαφή του πανεπιστημίου του Πρίνστον στην Αντιόχεια την επί Ορόντου από το 1932 έως το 1939. Επίσης, ασκούσε το επάγγελμα του αρχιτέκτονα στο Σικάγο. Απεβίωσε το 1967.

 Καρυές. Σκήτη Αγίου Ανδρέα. Εξωτερική άποψη της σκήτης από το μονοπάτι που οδηγεί στη Μονή Βατοπαιδίου. Στο σύνολο της φωτογραφίας δεσπόζει ο Άθως.

Ο Floyd Crosby (1899-1985) καταγόταν από τις πλούσιες οικογένειες των Van Rensselaer και Delafield της Νέας Υόρκης και θυσίασε ένα ασφαλές μέλλον στον χρηματοοικονομικό τομέα για να ακολουθήσει το πάθος του για τη φωτογραφία και την κινηματογραφική τέχνη. Ενώ ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως επαγγελματίας φωτογράφος, έγινε πρωτοπόρος της κινηματογραφικής τέχνης, γυρίζοντας μια υποβρύχια ταινία το 1927 κατά τη διάρκεια μιας αποστολής στην Αϊτή με τη Ζωολογική Εταιρεία της Νέας Υόρκης – ένα ταξίδι στο οποίο πήρε μέρος και ο Vladimir Perfilieff. Μετά την επιστροφή του από τα γυρίσματα στο Άγιο Όρος το 1929, η φήμη του εκτοξεύτηκε στο Χόλιγουντ όταν κέρδισε το βραβείο Όσκαρ για την ταινία «Tabu» με σκηνοθέτη τον F. W. Murnau, την οποία είχε γυρίσει στην Ταϊτή με την ίδια κάμερα που είχε χρησιμοποιήσει στο Άγιον Όρος. Μετά τη συμμετοχή του μαζί με τον Perfilieff στην αποστολή στο Mato Grosso της Βραζιλίας, η οποία χρηματοδοτήθηκε από το μουσείο Penn του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνιας, ο Crosby ξεκίνησε μια μακρόχρονη σταδιοδρομία στο Χόλιγουντ, με ένα διάλειμμα κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο κατά το οποίο δημιούργησε ταινίες για τις αμερικανικές Ένοπλες Δυνάμεις. Ο Crosby αναγνωρίστηκε άλλη μια φορά για το ταλέντο του το 1953 όταν κέρδισε Χρυσή Σφαίρα για την κινηματογραφική του δουλειά στην ταινία «High Noon» («Το τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές»), με σκηνοθέτη τον Fred Zinnemann και πρωταγωνιστές τους Gary Cooper και Grace Kelly. Πέθανε το 1985 με περισσότερες από 128 κινηματογραφικές και τηλεοπτικές επιτυχίες στο όνομά του

Μονή Χιλανδαρίου. Κοντινή εξωτερική άποψη της μονής από ανατολικά. Στη φωτογραφία δεσπόζει ο πύργος του Αγίου Σάββα (το ψηλότερο κτίριο), ενώ σε πρώτο πλάνο διακρίνεται και ο πύργος του Αγίου Γεωργίου.

Ο αναχωρητής μοναχός Ηλίας συζητά με τον Vladimir Perfilieff έξω από την είσοδο της σπηλιάς του.

Μονή Αγίου Παντελεήμονος. Μοναχός κρούει τις καμπάνες χρησιμοποιώντας αυτοσχέδιο σύστημα πλήκτρων.

Έρευνα και επιμέλεια έκθεσης: Αναστάσιος Ντούρος
Διάρκεια έκθεσης: 25 Μαΐου - 16 Σεπτεμβρίου 2023
Εκθεσιακός χώρος: Αγιορειτική Εστία, Εγνατία 109, Θεσσαλονίκη
Ωράριο λειτουργίας:
Δευτέρα και Τετάρτη: 09:00 - 16:00
Τρίτη, Πέμπτη και Παρασκευή: 09:00 - 20:00
Σάββατο: 09:00 - 14:00
Αγιορειτική Εστία, 2310 263308 

πηγή