Στη ζωή θα είσαι άνθρωπος ή της Οδύσσειας ή της Ιλιάδας. Είναι δύο τελείως διαφορετικοί τρόποι αντίληψης του κόσμου (DANIEL MENDELSOHN)

Συνέντευξη του συγγραφέα Daniel Adam Mendelsohn στον Σάκη Ιωαννίδη

«Στη ζωή θα είσαι άνθρωπος ή της Οδύσσειας ή της Ιλιάδας», μου λέει ο Ντάνιελ Μέντελσον με ένα διφορούμενο χαμόγελο και αμέσως με βάζει σε μια διαδικασία να σκεφτώ ποιος είμαι, σύμφωνα με τα ομηρικά έπη. 

«Είναι δύο τελείως διαφορετικοί τρόποι αντίληψης του κόσμου και ήμουν πάντα “οδυσσειακός” ενώ ο πατέρας μου ήταν θαυμαστής της Ιλιάδας», συνεχίζει. 

Με τον πατέρα του Τζέι ο επιφανής κλασικός φιλόλογος και καθηγητής στο κολέγιο Μπαρντ βρέθηκε σε μια «τρελή κρουαζιέρα» στα χνάρια του Οδυσσέα, ξεκινώντας από εκεί όπου κάποτε βρισκόταν η αρχαία Τροία προσπαθώντας να φτάσουν στην Ιθάκη και στην αγκαλιά της Πηνελόπης. Ο κ. Μέντελσον περιγράφει το ταξίδι τους και μαζί την ιστορία του πολύτροπου Οδυσσέα στο βιβλίο του «Μια Οδύσσεια. Ενας πατέρας, ένας γιος, ένα έπος», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου.

Το ταξίδι τους ξεκίνησε όταν ο 80χρονος Τζέι ζήτησε να παρακολουθήσει το μάθημα της Οδύσσειας που παράδιδε ο γιος του στο κολέγιο μαζί με τους 18χρονους φοιτητές του. «Στην αρχή σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραία. Ηταν πολύ τυπικό από τον πατέρα μου να θέλει να μαθαίνει πράγματα μέχρι που πέθανε», σημειώνει, αλλά «από την άλλη γνωρίζοντας ποιος ήταν σκέφτηκα πώς θα τον ελέγξω».

Και όντως, ο πατέρας του δεν δίσταζε να εκφράσει μέσα στην τάξη τις έντονες αντιρρήσεις του προς τον καταφερτζή Οδυσσέα, ενώ αργότερα θα δήλωνε θαυμαστής της ηρωικής Ιλιάδας.

Το ερώτημα

Oι αντιστάσεις του πατέρα του ,έκαναν τον Ντάνιελ Μέντελσον να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που τραβούσε τον ίδιο στην περιπέτεια της Οδύσσειας. «Ο Οδυσσέας είναι κάτι σαν πρωτο-συγγραφέας με πολλούς τρόπους. Αφηγείται την εμπειρία του και σε έναν συγγραφέα φαίνεται ως ήρωας, επειδή είναι ήρωας της αφηγηματικότητας.

Ό,τι συμβαίνει μπορεί να το κάνει μια σπουδαία ιστορία. Για έναν μαθηματικό σαν τον πατέρα μου είναι κάτι τρομακτικό, διότι ο Οδυσσέας μηχανεύεται, λέει ψέματα, χειραγωγεί, όλα όσα κάνει ένας συγγραφέας», μας λέει.

«Έτσι», συνεχίζει, «οι άνθρωποι χωρίζονται σε αυτούς που βλέπουν τον κόσμο σαν την Ιλιάδα, με τον δοξασμένο πρόωρο θάνατο έναντι των εχθρών, ή σαν την Οδύσσεια, που αφορά την επιβίωση με κάθε κόστος». «Τα δύο έπη δεν επικαλύπτονται πουθενά και η Οδύσσεια το ξέρει και κερδίζει με έναν τρόπο», σημειώνει θυμίζοντας τη σκηνή που το φάντασμα του Αχιλλέα εμφανίζεται στον Οδυσσέα. «Το φάντασμα παραδέχεται ότι είναι καλύτερα να είσαι άνθρωπος της Οδύσσειας· ο θάνατος δεν είναι τόσο ωραίος τελικά».

Ποιο είναι, λοιπόν, το πρότυπο του ήρωα σε μια εποχή που λέμε ότι χρειαζόμαστε ηγέτες, ρωτάμε τον φιλέλληνα πανεπιστημιακό. 

Χρειαζόμαστε έναν Αχιλλέα ή έναν Οδυσσέα; «Ο ηρωισμός είναι κάτι πιο πολύπλοκο από τον Αχιλλέα, ακόμη και στην Ιλιάδα. Μια μορφή ηρωισμού δεν είναι η δράση αλλά η αντοχή», μας λέει. Ο Οδυσσέας ήταν ήρωας του μυαλού, συνεχίζει, που χρησιμοποιούσε τη γλώσσα και την αφήγησή του περισσότερο από τη βία για να επιβληθεί. «Ηταν πρόθυμος να υποστεί ταπεινώσεις, ξεπεσμό, πείνα, γύμνια, και αυτό είναι επίσης ηρωισμός. Δεν είναι μόνο να πας στη μάχη και να σκοτώσεις πολλούς ανθρώπους. Ολοι νομίζουν ότι η Οδύσσεια είναι για τους νέους επειδή έχει φαντασία και τέρατα, αλλά στην πραγματικότητα είναι για ενηλίκους γιατί αυτή είναι η μάχη για τους περισσότερους. Πώς θα τα βγάλουμε πέρα μέρα με τη μέρα».

Ωστόσο, οι κοινωνίες όπως φαίνεται προτιμούν «φθηνές εκδόσεις του Αχιλλέα», μας λέει και όχι αυθεντικούς ήρωες. «Είναι άνθρωποι που φαίνονται δυνατοί και αυταρχικοί, όμως ξέρουμε ότι είναι κενοί. Κάποιος είπε ότι ο Τραμπ είναι η εικόνα ενός φτωχού για το πώς μοιάζει ένας πλούσιος. Οι άνθρωποι θέλουν την ψευδαίσθηση της δύναμης και αυτή η ψευδαίσθηση καλύπτει πολλές αδυναμίες. Δεν είναι σύμπτωση ότι τέτοιοι τύποι ηγετών εμφανίζονται σε όλη την Ευρώπη και στην Αμερική. 

Κανείς δεν θέλει», επισημαίνει, «έναν ηγέτη που θα πει ότι η ζωή είναι πολύπλοκη, ότι χρειάζονται συμβιβασμοί και ότι τα πράγματα δεν είναι εύκολα».

Οι φθηνοί ήρωες

Στα κείμενά του στον New Yorker και στο New York Review of Books ο Ντάνιελ Μέντελσον έχει γράψει πολλές φορές για την ποπ κουλτούρα και τον ρωτάμε εάν η ανάγκη του κόσμου για φθηνούς ήρωες σχετίζεται με τον ορυμαγδό των χολιγουντιανών ταινιών, που ανασταίνουν τα τελευταία χρόνια παλιούς σούπερ ήρωες των κόμικς με παραγωγές πολλών εκατομμυρίων δολαρίων. «Οι άνθρωποι θέλουν να χαλαρώσουν σε έναν φανταστικό κόσμο όπου είναι ξεκάθαρο ποιοι είναι οι καλοί και οι κακοί. Αυτό δεν είναι τυχαίο και υπάρχει ένα πρωτοφασιστικό στοιχείο, η ιδέα ότι ένα άτομο μπορεί να έρθει και να λύσει όλα τα προβλήματα. Αυτό είναι ανησυχητικό», μας λέει εξαιρώντας όμως εκείνους με το ένοχο, πολύπλοκο παρελθόν και τις κρυφές ταυτότητες, όπως ο Σπάιντερμαν.

Ο Ντάνιελ Μέντελσον ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα με ένα πανεπιστημιακό πρόγραμμα για φοιτητές κλασικών σπουδών προκειμένου να γνωρίσει την Αθήνα του Περικλή. Στη διαδρομή από την οδό Σουηδίας μέχρι την Αρχαία Αγορά θυμάται να περνάει με τους συμφοιτητές του μια μικρή βυζαντινή εκκλησία. «Ρωτούσα γιατί δεν μπαίνουμε μέσα και όλοι έκαναν σαν να μην υπήρχε». Το ίδιο, μου λέει, συνέβη και στη Θεσσαλονίκη όταν επισκέφθηκαν τους αρχαιολογικούς χώρους στην Πέλλα αλλά όχι τις βυζαντινές εκκλησίες, και από τότε αντιλήφθηκε την ιδιαίτερη σχέση των ξένων αλλά και των σύγχρονων Ελλήνων με το παρελθόν τους. «Το βάρος της αρχαίας ιστορίας είναι μαζί ευχή και κατάρα για τους σύγχρονους Ελληνες. Οι περισσότεροι μελετητές επικεντρώνονται σε κάτι που αναλογικά δεν εκπροσωπεί πλήρως την ελληνική ιστορία. Για μένα είναι σημαντικότερη η μελέτη του Βυζαντίου παρά του Περικλή για να καταλάβουμε τη σύγχρονη Ελλάδα. 1.500 χρόνια ιστορίας δεν υπάρχουν επειδή δεν ενδιαφέρουν Βρετανούς και Γερμανούς φιλολόγους», τονίζει.

Σχετικά με τον Όμηρο στην ποίηση του Καβάφη, στου οποίου το έργο έχει εντρυφήσει και έχει μεταφράσει τα ποιήματά του στα αγγλικά:«Είναι ενδιαφέρον που ο Καβάφης έχει μια σειρά ποιημάτων που βασίζονται στον Όμηρο και ειδικά στην Ιλιάδα, εκτός από ένα, την “Ιθάκη”. Είναι το πιο διάσημο, αλλά γιατί ένα ποίημα;» μας λέει, ενώ εξηγεί ότι η Οδύσσεια είναι ένα έπος προσανατολισμένο στο μέλλον, ενώ η Ιλιάδα στο παρελθόν. «Νομίζω ότι ο ίδιος (ο Καβάφης) είναι σε μια στιγμή της ζωής του που αποφασίζει να είναι πιο επιεικής με τη ζωή και η Οδύσσεια, η απόφασή του να γράψει την “Ιθάκη”, αυτό συμβολίζει».

 

Το ταξίδι

Όπως και στην Οδύσσεια του Ομήρου και στην «Ιθάκη» του Καβάφη το ταξίδι είναι ο άξονας πάνω στον οποίο συμβαίνουν όλα. Και για τον Ντάνιελ Μέντελσον η κρουαζιέρα με τον πατέρα του ήταν πρώτα απ’ όλα ένα ταξίδι, το τελευταίο που έμελλε να κάνει ο Τζέι, προς τη γνώση και την αλλαγή. Ο κ. Μέντελσον μου λέει για μια διαφορετική πλευρά του πατέρα του, γοητευτική, αστεία και χαλαρή, σε σχέση με τον άνθρωπο που τον μεγάλωσε και του προκαλούσε φόβο μέχρι που ενηλικιώθηκε. «Με αυτή την έννοια η Οδύσσεια εμπεριέχει και τη μεταμόρφωση του ταξιδιού. Όdaniel mendelsohn ταν επιστρέφει ο Οδυσσέας στην Ιθάκη είναι αλλαγμένος, αλλά όχι μόνο επειδή πέρασαν 20 χρόνια, έχει αλλάξει ο ίδιος. Αυτή είναι και η σημασία του ποιήματος· όταν φτάσει ο ποιητής στο νησί, όλα είναι διαφορετικά και το μόνο που έχεις είναι ο εαυτός σου».

 

Ρωτάμε τον κ. Μέντελσον εάν στο τέλος του ταξιδιού ένιωσε περισσότερο σαν τον Οδυσσέα ή σαν τον Τηλέμαχο που γνώρισε ξανά τον πατέρα του. «Νομίζω είμαι και τα δύο, όπως όλοι. Ακόμη και ως ενήλικος είσαι το παιδί κάποιου και ίσως ο γονιός ενός παιδιού. Αυτή είναι επίσης η ομορφιά της Οδύσσειας, σου προσφέρει τόσους ρόλους να γνωρίσεις ανάλογα με το πού βρίσκεσαι στη ζωή», σημειώνει, τονίζοντας ότι στο έπος παρουσιάζονται οι τρεις φάσεις της ζωής, νεότητα, μέση και τρίτη ηλικία, μέσα από τον Τηλέμαχο, τον Οδυσσέα και τον Λαέρτη. «Αυτό είναι το πραγματικό ταξίδι που κάνουμε όλοι. Ξεκινάς Τηλέμαχος και αν είσαι τυχερός θα καταλήξεις Λαέρτης. Είναι το ταξίδι της ζωής».

Πηγή: https://www.kathimerini.gr