Α Άρθρο :Γιώργος Α. Κουρµούσης
Ξενάγηση στον γνωστό άγνωστο Κεραμεικό
Και ενώ η ουρά αυτών, Ελλήνων και (περισσότερων) ξένων, που περιµένουν υποµονετικά να προµηθευτούν ένα εισιτήριο για να ανέβουν στην Ακρόπολη, ολοένα και µεγαλώνει, στον Κεραµεικό λίγο παρακάτω οι επισκέπτες είναι ελάχιστοι. Κι όµως εκεί βρίσκεται το σπουδαιότερο νεκροταφείο του αρχαίου κόσµου.
Ο Κεραμεικός ήταν ένας δήμος της αρχαίας Αθήνας με το μεγαλύτερο μέρος του έξω από τον οχυρωματικό περίβολο της πόλης με λίγα κτίσματα, αρκετά εργαστήρια, ιδίως κεραμικής, και πολυάριθμες ταφές. Ο οικισμός είναι πανάρχαιος από την 3η χιλιετία π.Χ. και διατηρήθηκε μέχρι τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά χρόνια, αλλά το μεγαλείο του έλαμψε στην κλασική περίοδο, κυρίως τον 5ο π.Χ. αιώνα. Η περιοχή που μοιάζει αρκετά εγκαταλελειμμένη και ίσως και κάπως ξεχασμένη σήμερα, αποτελούσε κάποτε έναν από τους πιο σημαντικούς και δοξασμένους τόπους της Αθήνας.
Εκεί, από τη μια έσφυζε από ζωή και δράση με τους επιδέξιους τεχνίτες του πηλού και του μαρμάρου και από την άλλη απλωνόταν το βασίλειο του θανάτου με τις άφθονες ταφές, τις επιτύμβιες στήλες, τα πλούσια μνημεία και πολλά και διάφορα κτερίσματα που τώρα βρίσκονται όμορφα εκτεθειμένα και τακτοποιημένα στο μικρό παρακείμενο μουσείο.
Σήμερα στον ερημωμένο και γαλήνιο Κεραμεικό εντυπωσιάζουν και τον πιο ανυποψίαστο επισκέπτη οι μεγάλες πύλες, που οικοδομήθηκαν από τον Θεμιστοκλή γύρω στο 480 π.Χ., το Δίπυλο που έβγαζε στην Ιερά Οδό και οδηγούσε στην Ελευσίνα και την Ιερά Πύλη, από όπου άρχιζε ο Δρόμος για το Θριάσιο Πεδίο, που ήταν και οι σημαντικότερες αρτηρίες του κάποτε Ιοστεφούς Αστεως και που τώρα είναι χωμένες στο μεγαλύτερο μέρος τους κάτω από σύγχρονα καταστήματα και πολυκατοικίες, το Πομπείον, όπου ετοίμαζαν το ιερό πλοίο με το πέπλο της θεάς Αθηνάς, που το ανέβαζαν με μεγαλοπρέπεια, κάθε χρόνο και καινούργιο, κατά τη γιορτή των Παναθηναίων, η Κρήνη εμπρός από το Δίπυλο, που τα ίχνη της σώζονται ακόμα και που στους μαρμάρινους πάγκους γύρω της κάθονταν για λίγο να ξαποστάσουν, να ξεδιψάσουν και να φρεσκαριστούν οι οδοιπόροι έμποροι, επισκέπτες και στρατιωτικοί πριν να μπουν στην πόλη.
Περπατώ αργά και προσεκτικά με θαυμασμό και δέος πάνω στο νοτισμένο από τη δροσιά της νύχτας χορτάρι στην Ιερά Οδό δίπλα στον πανάρχαιο Ηριδανό, που κυλάει ακόμα με τα λίγα νερά του, πατώντας κάπου κάπου στο αρχαίο πλακόστρωτο, που πάνω του φαίνονται ακόμα τα ίχνη από τα πολεμικά άρματα και τα εμπορικά αμάξια. Δεξιά και αριστερά μνημεία και στήλες επώνυμων και ανώνυμων πολιτών και οικογενειών, Αθηναίων και ξένων, που ετάφησαν εκεί, πριν γίνει το κοιμητήρι αυτό το επώνυμο Δημόσιο Σήμα, όπου άρχισαν να θάβονται μόνο οι πεσόντες στις μάχες, πλην εκείνων που σκοτώθηκαν στον Μαραθώνα και σε ένδειξη μοναδικής τιμής ετάφησαν επιτόπου. Εκεί εκφωνούσαν και τους επίσημους επιτάφιους λόγους σαν αυτόν τον συγκλονιστικό που εκφώνησε τον χειμώνα του 430 π.Χ. ο Περικλής και μας διέσωσε ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του.
Μεγαλοπρεπή μνημεία, όπως του Δεξίλεω, η μαρμάρινη σφίγγα, ο τεράστιος άγριος ταύρος, θαύμα πλαστικής και πλαστικότητας, η ωραία λουτροφόρος του Ηγήτορος και παραδίπλα απλές μαρμάρινες επιτύμβιες στήλες και κιονίσκοι που έδειχναν το σημείο της ταφής. Στα περισσότερα υπάρχουν ονόματα: ΦΟΡΜΟΣ ΠΡΟΚΛΕΙΔΟΥ ΚΥΔΑΝΤΙΔΗΣ, ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥ ΜΕΣΣΗΝΙΟΣ, ΙΠΠΑΡΕΤΗ ΑΛΚΙΒΙΑΔΟΥ ΣΚΑΜΒΩΝΙΔΟΥ, ΛΥΣΙΜΑΧΙΔΗΣ ΛΥΣΙΜΑΧΟΥ ΑΧΑΡΝΕΥΣ κ.ά. Σε μερικά έχουν χαράξει και σύντομα αποχαιρετιστήρια μηνύματα, όπως ουδείς μόχθος έπαινον επ’ ανδράσι τοις αγαθοίσιν ζητείν ή για κάποιον Διονύσιο που πέθανε νέος και άγαμος: σοις δε φίλοις και μητρί κανιγνήταις τε λέλοιπας πένθος αείμνηστον (=στους φίλους, στη μητέρα και στις αδελφές σου αφήνεις φεύγοντας αλησμόνητο πένθος). Και μέσα στο μουσείο τα κτερίσματα είναι άφθονα. Γυάλινα φιαλίδια, αλαβάστρινα μυροδοχεία, λεπτότατα κεραμικά αγγεία, χρυσά στεφάνια μυρτιάς, κομψές γυναικείες πόρπες, περιδέραια, όπλα ανδρών, πήλινα παιδικά παιχνίδια και πολλά άλλα.
Μια πρωινή βόλτα στον Κεραμεικό, έστω και για μια φορά στη ζωή μας, αξίζει τον κόπο.
Β΄ Άρθρο :Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, δ.φ.
Τα «ανάγλυφα τρισεύγενα των τάφων» του Κεραμεικού με τη ματιά ποιητών
Κύριε διευθυντά
Εξαιρετικά ενδιαφέρον το κείµενο του εκλεκτού επιστολογράφου σας Γιώργου Α. Κουρµούση, µε τίτλο «Ξενάγηση στον γνωστό άγνωστο Κεραµεικό» («Καθηµερινή», 12/8/23). Μια θαυµάσια περιήγηση στον σηµαντικό αρχαιολογικό χώρο του Κεραµεικού, άγνωστο, δυστυχώς, σε πολλούς Αθηναίους, το σπουδαιότερο νεκροταφείο του αρχαίου κόσµου, που αποτελεί και καθρέφτη της ιστορίας του «κλεινοῦ ἄστεως». Ο συντάκτης περιγράφει λεπτοµερώς τον Κεραµεικό, που ανήκε στον ∆ήµο Κεραµέων, της Ακαµαντίδος φυλής, µε τα µεγαλοπρεπή επιτάφια µνηµεία, τους τύµβους και τις επιτύµβιες στήλες και ανάµεσά του να κυλάει ήρεµα, σαν σιγανό ρυάκι, ο Ηριδανός, συνθέτοντας ένα θελκτικό και υποβλητικό τοπίο. Στο πανάρχαιο αυτό νεκροταφείο είχαν εκφωνηθεί οι επίσηµοι επιτάφιοι λόγοι από τους Περικλή, Λυσία, ∆ηµοσθένη, Υπερείδη, κ.ά. Πρώτιστον µέληµα των φιλολόγων, διδάσκοντας τον Επιτάφιο Λόγο του Θουκυδίδη, κορυφαίο ύµνο της αθηναϊκής δηµοκρατίας, να επισκέπτονται µε τους µαθητές τους το νεκροταφείο του Κεραµεικού, µοναδικό σε παγκόσµια κλίµακα. Στον σηµερινό χώρο στέκονται ακόµη, όπως και στην Αρχαιότητα, σε υψηλά άνδηρα, µαρµάρινα αρχαϊκά επιτύµβια µνηµεία και ξαναζωντανεύουν σκηνές µε τα αγαπηµένα πρόσωπα των νεκρών, που διακριτικά επιζητούν την αιωνιότητα, εκφράζοντας, συγχρόνως, µε συγκρατηµένο πόνο και νοσταλγική ανάµνηση τον δεσµό τους µε τους ζωντανούς και τη ζωή. Τα επιτύµβια ανάγλυφα του ∆εξίλεω, της Ηγησούς, της Ευκολίνης, της Αµφαρέτης, της ∆ηµητρίας και Παµφίλης είναι από τα ωραιότερα και οι επιγραφές των επιτύµβιων στηλών συµβάλλουν µε τη λιτή τους διατύπωση.
Η ομορφιά των επιτύμβιων μνημείων με την πνευματικότητά τους εμπνέει ποιητές της νεοελληνικής γραμματείας μας, ώστε να γράψουν συνθέματα που αντικατοπτρίζουν συνάμα την προσωπικότητα και τον ψυχικό κόσμο εκάστου. Ο πρώτος από τους Νεοέλληνες ποιητές που εμπνέεται από τη θέα των επιτύμβιων μνημείων, «ανάγλυφα τρισεύγενα των τάφων», είναι ο Κωστής Παλαμάς. Στη σύνθεσή του «Τάφοι του Κεραμεικού» (Τα μάτια της ψυχής μου, 1892) ο ποιητής υμνεί τις ανάγλυφες μορφές στις επιτύμβιες στήλες –αποκορύφωμα ο Δεξίλεως που διδαχθήκαμε ως μαθητές και διδάξαμε αργότερα ως καθηγητές–, που μόλις τότε είχαν έλθει στο φως με τις ανασκαφές, τροφοδοτώντας τη φαντασία του. Ακολουθούν ο Αγγελος Σικελιανός, ο οποίος σ’ ένα από τα ποιήματά του («Αλαφροΐσκιωτος», 1909) αναφέρεται στον Κεραμεικό, που τον χαιρετάει, χωρίς να θρηνολογεί, αλλά ξεπερνώντας τη θλίψη του θανάτου, τραγουδάει τη χαρά της ζωής. Ο ευαίσθητος και μελαγχολικός Λάμπρος Πορφύρας, στο ομώνυμο ποίημά του από τη συλλογή «Σκιές» (1910), εμπνέεται από το αρχαίο κοιμητήριο, σε μια λυρική σύνθεση, με ελεγειακή χροιά, για τη λυτρωτική επίδραση της αρχαίας πλαστικής. Στην ίδια εποχή ανήκει και το σονέτο Ηγησώ του Κύπριου ποιητή Γλαύκου Αλιθέρση («Γαλανά Δακτυλιδάκια», 1912), που εμπνέεται από το επιτύμβιο ανάφλυφο της Ηγησούς, κόρης του Προξένου, από τα ωραιότερα έργα της αττικής τέχνης του 5ου π.Χ. αιώνα, που το πρωτότυπο βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Τέλος, η Τασούλα Καραγεωργίου, ποιήτρια βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών, στην ποιητική της συλλογή «Η χελώνα του Κεραμεικού» (2011), γράφει:
Ισως φανείτε τυχεροί, όπως κι εγώ,
εάν βρεθείτε Απρίλη μήνα στον Κεραμεικό,
ίσως τη δείτε ξαφνικά
να σέρνεται λικνιστικά
μες στα χλωρά τριφύλλια…
στο πείσμα της αδιάφορη να οδεύει
προς τους τάφους.
Στο ποίηµα «Η δούλη της Ηγησώς» η ποιήτρια διερωτάται: Ποιος ξέρει τι απέγινε η µικρή θεραπαινίδα, όταν η γη σκέπασε πια την Ηγησώ; Εξαίρετο το επιτύµβιο επίγραµµα στο ταφικό ανάγλυφο της Αµφαρέτης «αὐγὰς ἠελίο ζῶντες ἐδερκόµεθα», όπου µιλάει η νεκρή µάµµη που παριστάνεται στο ανάγλυφο να κρατάει στην αγκαλιά της το επίσης νεκρό εγγόνι της, «τώρα, νεκρή εγώ, νεκρό στην αγκαλιά µου το έχω».
Ο αρχαίος χώρος του Κεραµεικού αποτελεί αναµφισβήτητα ένα ζωντανό τµήµα της αρχαίας Αθήνας, ο οποίος, ως τόπος περισυλλογής και φιλοσοφικού στοχασµού, υποβάλλει αλλά και εµπνέει κάθε επισκέπτη µε την απαράµιλλη γοητεία της τέχνης και της πνευµατικότητας, και ορθώς επισηµαίνει ο κ. Κουρµούσης: Μια πρωινή βόλτα στον Κεραµεικό, έστω και για µια φορά στη ζωή µου, αξίζει τον κόπο.
περισσότερες πληροφορίες για τον αρχαιολογικό χώρο διαβάστε εδώ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου