Προστάτης πολυεθνικών και δυνάστης των φτωχών

Εφιάλτης για 75 χώρες οι διμερείς συμφωνίες που έχει υπογράψει η Ολλανδία σε Ασία, Αφρική και Λατινική Αμερική ● Ο μηχανισμός επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών και κράτους (ISDS) επιτρέπει στους ξένους επενδυτές να παρακάμπτουν τα εθνικά νομικά συστήματα και να μηνύουν τις κυβερνήσεις σε διεθνή διαιτητικά δικαστήρια, απαιτώντας αποζημίωση για κρατικές αποφάσεις και ενέργειες που επηρεάζουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και την αναμενόμενη κερδοφορία τους.

Τα τελευταία 60 χρόνια η Ολλανδία έχει συνάψει δεκάδες Διμερείς Επενδυτικές Συμφωνίες (ΔΕΣ) με χώρες κυρίως χαμηλού ή μεσαίου εισοδήματος της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής. Εξ αυτών, οι 75 ισχύουν έως και σήμερα. Οι συνθήκες αυτές υπογράφηκαν με την υπόσχεση της προώθησης των ξένων επενδύσεων και της οικονομικής ανάπτυξης. Ωστόσο, όχι μόνο διέψευσαν αυτές τις προσδοκίες, αλλά αποδείχτηκαν και εφιάλτης για τις χώρες υποδοχής των επενδύσεων. Επί της ουσίας, εφαρμόστηκαν με μοναδικό στόχο τη θωράκιση των συμφερόντων των πολυεθνικών κολοσσών και των πλούσιων επενδυτών όλου του πλανήτη. Επέτρεψαν μεταξύ άλλων στους ξένους επενδυτές να διεκδικήσουν τα τελευταία 25 χρόνια περί τα 105 δισ. δολάρια από τους φορολογούμενους πολίτες αυτών των χωρών.

Πρόσφατη έκθεση, η οποία συντάχθηκε από τον Ολλανδό ερευνητή Bart-Jaap Verbeek σε συνεργασία με τα κέντρα ερευνών της χωράς του, SOMO και Both Ends, εστίασε στο δίκτυο ΔΕΣ της Ολλανδιας και στο πώς αυτές συνέβαλαν στην ενίσχυση της εταιρικής εξουσίας στην υφήλιο. Οπως και στις υπόλοιπες 2.500, περίπου, διμερείς περιφερειακές εμπορικές και επενδυτικές συμφωνίες που ισχύουν σήμερα παγκοσμίως, οι ολλανδικές ΔΕΣ έχουν επίκεντρό τους τον περιβόητο «μηχανισμό επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών και κράτους» (ISDS). Αυτός επιτρέπει στους ξένους επενδυτές να παρακάμπτουν τα εθνικά νομικά συστήματα και να μηνύουν τις κυβερνήσεις σε διεθνή διαιτητικά δικαστήρια απαιτώντας αποζημίωση για κρατικές αποφάσεις και ενέργειες που επηρεάζουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και την αναμενόμενη κερδοφορία τους.

Ο μηχανισμός ISDS αποτελεί έτσι ισχυρό εργαλείο στην προσπάθεια των πολυεθνικών να μεγιστοποιήσουν τον πλούτο τους και να επηρεάσουν τις αποφάσεις των κυβερνήσεων που τις αφορούν. Αυτή η εταιρική ισχύς έχει όμως επιζήμιες επιπτώσεις στον υπόλοιπο κόσμο, με τη μορφή της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ρύπανσης, της κλιματικής αλλαγής, των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της εκμετάλλευσης των εργαζομένων στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας και της βαθύτερης ανισότητας τόσο εντός όσο και μεταξύ των χωρών.

Προσφεύγοντας στον ISDS, οι εταιρείες έχουν τη δύναμη να εξαναγκάσουν τις κοινωνίες να πληρώσουν για ζημιές που οι ίδιες έχουν προκαλέσει με τη δραστηριότητά τους, μηνύοντας τις κυβερνήσεις που προσπαθούν να μετριάσουν τις συνέπειές της.

Πάρτι πολυεθνικών

Η Ολλανδία, ως ένα από τα σημαντικότερα υπεράκτια χρηματοοικονομικά κέντρα της υφηλίου και αγωγός παγκόσμιων ροών κεφαλαίων και άμεσων ξένων επενδύσεων, υπήρξε κινητήρια δύναμη πίσω από τη δημιουργία αυτού του διακρατικού νομικού χώρου στον οποίο οι πολυεθνικές εταιρείες και οι δισεκατομμυριούχοι κινούνται προκειμένου να μεταφέρουν με ασφάλεια και να «παρκάρουν» αφορολόγητα τα πλούτη που κερδίζουν.

Κομβικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία έχουν οι περιβόητες οντότητες ειδικού σκοπού (SOE). Εταιρείες-κελυφος, δηλαδή, που δεν έχουν πραγματικές επιχειρηματικές δραστηριότητες, αλλά ασκούν δραστηριότητες συμμετοχής, ενδοεταιρικές συναλλαγες ή διαχειρίζονται άυλα περιουσιακά στοιχεία με απώτερο σκοπό την ελαχιστοποίηση της φορολογίας της μητρικής τους εταιρείας. Ο συνολικός αριθμός τους ξεπερνά σήμερα στην Ολλανδία τις 12.000 και η πλειονότητά τους ανήκει σε κάποιες από τις μεγαλύτερες εταιρείες και πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου. Εως και το 40% των συνολικών ξένων επενδύσεων που ρέουν από την Ολλανδία προς χώρες με τις οποίες αυτή έχει Διμερείς Επενδυτικές Συμφωνίες πραγματοποιείται μέσω αυτών των εταιρειών.

Και διόλου τυχαία, το 71% των αγωγών που έχουν ασκηθεί κατά κυβερνήσεων βάσει των ολλανδικών ΔΕΣ έχουν υποβληθεί από αυτές τις οντότητες, ενώ ένα άλλο 5% από άλλες οντότητες ξένης ιδιοκτησίας. Κάτι που σημαίνει ότι πάνω από τα ¾ των υποθέσεων που έχουν οδηγηθεί σε διεθνή διαιτησία στηριζόμενες σε ολλανδικές ΔΕΣ υποβάλλονται από μη Ολλανδούς επενδυτές.

Οι μισές από αυτές τις υποθέσεις αφορούν εταιρείες που έχουν ετήσια έσοδα άνω του 1 δισ. δολαρίων καθώς και άτομα με καθαρό πλούτο άνω των 100 εκατ. δολαρίων. Το δε 26%, εταιρείες με ετήσια έσοδα άνω των 10 δισ. δολαρίων.

Ορυκτά καύσιμα

Οι ολλανδικές ΔΕΣ και τα εκτεταμένα δικαιώματα που παρέχουν στους επενδυτές αποτελούν σημαντικό εμπόδιο για την εφαρμογή μιας φιλόδοξης πολιτικής για το κλίμα. Πετρελαϊκές και λοιποί επενδυτές ορυκτών καυσίμων καταφεύγουν όλο και περισσότερο σε μηχανισμό επίλυσης διαφορών κράτους - επενδυτών (ISDS) για να αμφισβητήσουν τα περιβαλλοντικά και κλιματικά μέτρα. Συνολικά 21 υποθέσεις ή το 20% του συνόλου των 106 αγωγών που έχουν υποβληθεί βάσει των ολλανδικών ΔΕΣ αφορούν τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων. Οι συνολικές τους απαιτήσεις κατά χωρών και κυβερνήσεων ξεπερνούν τα 55 δισ. δολάρια και εξ αυτών έχουν ήδη εισπράξει σε αποζημιώσεις 11,5 δισ. δολάρια.

Η έκθεση διαμηνύει ότι 60 χρόνια ολλανδικών ΔΕΣ είναι αρκετά. Η κατάργηση τόσο αυτών όσο και του μηχανισμού ISDS αποτελεί σύμφωνα με αυτήν καθοριστικό βήμα για την εξάρθρωση των διαρθρωτικών παραγόντων διευκόλυνσης της εταιρικής εξουσίας που εμποδίζει τη μετάβαση σε δίκαιες, δημοκρατικές και περιβαλλοντικά βιώσιμες κοινωνίες. Αυτοί οι διαρθρωτικοί παράγοντες διευκόλυνσης και τα νομικά καθεστώτα, υπογραμμίζει, δεν είναι σταθερά ή αναπόφευκτα. Εχουν κατασκευαστεί πολιτικά και έχουν αναπτυχθεί από κυβερνήσεις τις τελευταίες δεκαετίες. Κάτι που σημαίνει ότι μπορούν να γκρεμιστούν και να ξαναχτιστούν.

Επενδυτές υπεράνω κρατών και νόμων

Υποθέσεις επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών και χωρών που οδηγήθηκαν σε διεθνή διαιτησία βασιζόμενες σε Διμερείς Συμφωνίες Επενδύσεων της Ολλανδίας.

● Consolidated Water εναντίον Μεξικού: Το 2022 η εταιρεία Consolidated Water, με έδρα τα Νησιά Κέιμαν, αξίωσε αποζημιώσεις 58 εκατ. δολαρίων ΗΠΑ από το Μεξικό για τον τερματισμό συμφωνίας σύμπραξης δημόσιου-ιδιωτικού τομέα για την κατασκευή και λειτουργία μονάδας αφαλάτωσης στην Μπάχα της Καλιφόρνιας. Το έργο είχε καταστεί οικονομικά ανέφικτο για την πολιτειακή κυβέρνηση λόγω του αυξημένου κόστους και των αρνητικών μεταβολών στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, καθώς η σύμβαση υπογράφηκε σε δολάρια, με αποτέλεσμα την πίεση για αύξηση των τιμολογίων νερού. Η υπόθεση εκκρεμεί.

● Alamos Gold κατά Τουρκίας: Το 2021 η καναδική εταιρεία εξόρυξης Alamos Gold υπέβαλε αγωγή κατά της Τουρκίας, ζητώντας αποζημίωση άνω του 1 δισ. δολαρίων για εικαζόμενη απαλλοτρίωση και άδικη μεταχείριση σχετικά με το έργο εξόρυξης χρυσού Kirazli. Το έργο είχε προκαλέσει αντιδράσεις από ντόπιους και ακτιβιστές για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του, με την τουρκική κυβέρνηση να μην ανανεώνει τις άδειες της εταιρείας που έληξαν. Η υπόθεση εκκρεμεί.

● Nationale Nederlanden κατά Αργεντινής: Το 2019 η ολλανδική εταιρεία χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών Nationale Nederlanden άσκησε αγωγή επίλυσης διαφορών κατά της Αργεντινής, αξιώνοντας αποζημίωση 500 εκατ. δολαρίων για την ανατροπή της ιδιωτικοποίησης του συνταξιοδοτικού συστήματος το 2008. Ομάδες της κοινωνίας των πολιτών έχουν επικρίνει το ιδιωτικοποιημένο σύστημα που υπήρχε μεταξύ 1993 και 2008, επειδή δεν πληρούσε τις ελάχιστες προϋποθέσεις για ένα δίκαιο και ισότιμο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, με καταστροφικές συνέπειες για τους πολίτες της Αργεντινής. Περισσότεροι από 100 ακαδημαϊκοί, συμπεριλαμβανομένου του βραβευμένου με Νόμπελ Joseph Stiglitz, έχουν καταδικάσει τους ισχυρισμούς της αγωγής. Η υπόθεση εκκρεμεί.

● Total εναντίον Ουγκάντας: Το 2015 η γαλλική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου Total υπέβαλε αγωγή κατά της Ουγκάντας για την επιβολή «τέλους χαρτοσήμου» στο 33% του μεριδίου της σε έργο τής Tullow Oil κοντά στη λίμνη Αλβερτα. Λεπτομέρειες της διαμάχης δεν έχουν αποκαλυφθεί. Σύμφωνα με την Αρχή Εσόδων της Ουγκάντας, η συμφωνία κοινής χρήσης προϊόντων περιελάμβανε φορολογική απαλλαγή, η οποία θα ήταν παράνομη σύμφωνα με τη νομοθεσία της Ουγκάντας. Κατά συνέπεια η Total όφειλε περίπου 30 εκατ. δολάρια ΗΠΑ σε μη καταβληθέντες φόρους. Η υπόθεση διευθετήθηκε το 2018, αλλά δεν είναι γνωστές περαιτέρω λεπτομέρειες.

● Newmont κατά Ινδονησίας: Το 2014 η αμερικανική εταιρεία εξόρυξης Newmont μήνυσε την Ινδονησία λόγω εισαγωγής περιορισμών στις εξαγωγές χαλκού από την κυβέρνηση το 2009, συμπεριλαμβανομένου ενός εξαγωγικού δασμού και μιας απαγόρευσης εξαγωγής συμπυκνώματος χαλκού. Ο μεταλλευτικός νόμος 4/2009 αποσκοπούσε στην τόνωση της εγχώριας απασχόλησης και της τοπικής οικονομίας, καθώς και στη στήριξη της Ινδονησίας ώστε να καταστεί λιγότερο εξαρτημένη από τις εξαγωγές πρώτων υλών. Η Newmont απέσυρε τελικά την αξίωσή της, αφού έλαβε ειδικές εξαιρέσεις από τον μεταλλευτικό νόμο.