Μάνος Χατζιδάκις: Ο κορυφαίος συνθέτης

Μάνος Χατζιδάκις: Ως συμπεριφορά είμαι μεγαλοαστός, ως καλλιέργεια είμαι ποιητής και ως βαθύτερη ιδιοσυγκρασία είμαι λαϊκός

Ο Μάνος Χατζιδάκις (23 Οκτωβρίου 1925 – 15 Ιουνίου 1994) ήταν κορυφαίος Έλληνας συνθέτης, ποιητής, τραγουδοποιός, μαέστρος και πιανίστας.

Θεωρείται ο πρώτος που συνέδεσε μεταπολεμικά, με το έργο του, τη λόγια μουσική με τη λαϊκή μουσική παράδοση. Πολλά από τα εκατοντάδες έργα του αναγνωρίζονται σήμερα ως κλασικά. Είναι βραβευμένος με Βραβείο Όσκαρ.

Μάνος Χατζιδάκις: Ξάνθη και Αθήνα

Γεννήθηκε στην Ξάνθη. Ήταν γιος του δικηγόρου Γεωργίου Χατζιδάκι από τον Μύρθιο Ρεθύμνου και της Αλίκης Αρβανιτίδου από την Αδριανούπολη.

«Είμαι ένα γέννημα δύο ανθρώπων που καθώς γνωρίζω δεν συνεργάστηκαν ποτέ, εκτός απ΄ τη στιγμή που αποφάσισαν την κατασκευή μου», ανέφερε αργότερα για τους γονείς του, οι οποίοι χώρισαν όταν ήταν οκτώ ετών

Το σπίτι όπου πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια ο Μάνος Χατζιδάκις, χτισμένο στα τέλη του 19ου αιώνα με νεοκλασικιστικά στοιχεία και λίγο μπαρόκ, είναι πλέον χαρακτηρισμένο ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Η μουσική του παιδεία ξεκίνησε σε ηλικία τεσσάρων ετών, κάνοντας μαθήματα πιάνου με δασκάλα την Αλτουνιάν, γνωστή μουσικό της Ξάνθης, ενώ παράλληλα διδάχθηκε βιολί και ακορντεόν.

Μετακόμισε στην Αθήνα με την οικογένειά του το 1932 όμως λίγο αργότερα οι γονείς του χωρίζουν και το 1938 ο πατέρας του σκοτώνεται σε αεροπορικό δυστύχημα.

Ο νεαρός Μάνος Χατζιδάκις εργάστηκε για βιοπορισμό ως φορτοεκφορτωτής στο λιμάνι, παγοπώλης στο εργοστάσιο του Φιξ, υπάλληλος στο φωτογραφείο του Μεγαλοκονόμου και βοηθός νοσοκόμος στο 401 στρατιωτικό νοσοκομείο.

Συγχρόνως αρχίζει ανώτερα θεωρητικά μαθήματα μουσικής με τον Μενέλαο Παλλάντιο, σημαντική μορφή της ελληνικής εθνικής μουσικής σχολής, και σπουδές Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τις οποίες ποτέ δεν ολοκλήρωσε.

Μάνος Χατζιδάκις: Στο πατάρι του Λουμίδη

Το 1945 γνωρίζεται στο πατάρι του Λουμίδη που βρισκόταν στην γωνία των οδών Αιόλου με Πανεπιστημίου, με τους Νίκο Γκάτσο, Κάρολο Κουν, Νάνο Βαλαωρίτη κ.α.

Μέσα από τις καλλιτεχνικές τους συναντήσεις έκαναν όνειρα για μια Ελλάδα που ήταν κατεστραμμένη από τον πόλεμο, κοιτώντας με ελπίδα το μέλλον.

Τότε ήταν η περίοδος που ξεκίνησε να γράφει μουσικές για το θέατρο και έκανε την πρώτη κινηματογραφική εργασία του με το έργο «Αδούλωτοι Σκλάβοι» σε σκηνοθεσία του Βίων Παπαμιχάλη.

Μάνος Χατζιδάκις και Νίκος Γκάτσος

Μάνος Χατζιδάκις: Η διάλεξη για το ρεμπέτικο τραγούδι

Το 1948 ο Χατζιδάκις έδωσε την ιστορική διάλεξη για το ρεμπέτικο τραγούδι που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στη συντηρητική Ελληνική κοινωνία. Το ρεμπέτικο τραγούδι που εξέφραζε τα λαϊκά στρώματα, ήταν απαγορευμένο και παράνομο και η ενέργειά του αυτή έδωσε προοπτική στην ελληνική μουσική.

Ο Χατζιδάκις με την ποιότητα που είχε σαν άνθρωπος και καλλιτέχνης, έβλεπε το αληθινό και το γνήσιο λαϊκό τραγούδι που δεν ήξεραν τα ωδεία, τα πανεπιστήμια, η αριστοκρατία και η πολιτεία. Είχε δηλώσει επ’ αυτού: “Ήθελα να δείξω στο ελληνικό κοινό μια αστείρευτη δροσερή πηγή”.

Συνθέτες όπως οι: Θεοδωράκης, Ξαρχάκος, Χατζιδάκις κ.α. σε συνεντεύξεις τους από το 1960 και μετά, υμνολογούσαν τους ρεμπέτες, για τον λόγο, ότι πάνω στην δική τους μουσική έγραφαν τα δικά τους έργα.

Μάνος Χατζιδάκις: Εθνικό Θέατρο και κινηματογράφος

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 άρχισε να συνεργάζεται με το Εθνικό Θέατρο (Αγία Ιωάννα, Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, κ.α.) και το Θέατρο Τέχνης (Ματωμένος Γάμος, Όλα τα παιδιά του Θεού έχουν φτερά κ.α.). Στη συνέχεια, συνεργάζεται με το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου όπου ήταν για σειρά ετών ένας από τους βασικούς συνεργάτες.

Στο θέατρο έγραψε μουσική για το «Παραμύθι δίχως όνομα», «Όρνιθες», «Καπετάν Μιχάλης» κ.α. Πολλές από αυτές τις συνθέσεις του έχουν μείνει στην ιστορία και αγαπήθηκαν πολύ από το κοινό.

Παράλληλα γραφεί μουσική για πολλές ελληνικές ταινίες όπως «Ο δράκος» που κατά πολλούς θεωρείται η κορυφαία ταινία του ελληνικού κινηματογράφου. Η υπέροχη μουσική επένδυση της ταινίας από τον Χατζιδάκι εναρμονίζεται πλήρως με τον ρεαλισμό των εικόνων με αποκορύφωμα την εκπληκτική σκηνή του ζεϊμπέκικου χορού, που θυμίζει παράσταση αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας.

Το 1959 παρουσιάζει στο αθηναϊκό κοινό τον Μίκη Θεοδωράκη, ενορχηστρώνοντας και ηχογραφώντας ο ίδιος το έργο του «Επιτάφιος» με τη Νάνα Μούσχουρη

Ο Χατζιδάκις των σπουδαίων κινηματογραφικών συνθέσεων

Μεγάλο κεφάλαιο αποτελεί και η μουσική που συνέθεσε και για άλλες σπουδαίες ταινίες του ελληνικού αλλά και του διεθνούς κινηματογράφου.

Αναφέρουμε ενδεικτικά την «Κάλπικη Λίρα» (Γ. Τζαβέλλα 1954), τη «Στέλλα» (Μ. Κακογιάννη, 1955), το «America-America» (Ελ. Καζάν, 1962), «Sweet Movie» (Ντούσαν Μακαβέγιεφ, 1974), κ.ά.

Ανάμεσα στα καλύτερα τραγούδια του συναντά κανείς το «Αγάπη που ΄γινες δίκοπο μαχαίρι», «Θάλασσα πλατιά», «Μια πόλη Μαγική», «Τα παιδιά κάτω στον κάμπο», «Μην τον ρωτάς τον ουρανό» και τα «Παιδιά του Πειραιά».

Το Όσκαρ και η αντίδραση

Το 1960 πήρε το Όσκαρ για τη μουσική στην ταινία «Ποτέ την Κυριακή» του Ζιλ Ντασέν. Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο, έλεγε ο Χατζιδάκις, να σου έρθει μια επιτυχία, από εκεί που δεν το περιμένεις. Η ταινία ήταν τουριστική και σε αυτή την λογική κινήθηκε όταν έγραψε τη μουσική της.

Ήταν ένας προικισμένος συνθέτης με αστείρευτο ταλέντο, που κατάφερε να ταιριάξει την μουσική του στην λογική της ταινίας, με αποτέλεσμα το μπουζούκι να γίνει γνωστό σε όλη την υφήλιο.

Αμέτρητες ήταν οι διασκευές του τραγουδιού «Τα παιδιά του Πειραιά», πράγμα που καταδίκαζε συνεχώς και αυτό τον οδήγησε στην βιαστική και εσφαλμένη ενέργεια να δώσει τα δικαιώματα του τραγουδιού στην «United Artists». Ασχολήθηκε πολύ με το να καταδικάζει τις πολλές διασκευές σπαταλώντας πολλή ενέργεια για το τίποτα.

«Οδός Ονείρων»

Τον Ιούνιο του 1962 ανέβηκε στο θερινό θέατρο Μετροπόλιταν της Αθήνας μια ιστορική μουσικοθεατρική παράσταση τα τραγούδια της οποίας έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις.

Πρόκειται για την «Οδό Ονείρων»: μια σειρά από νούμερα, τραγούδια και χορευτικά δρώμενα. Η «Οδός Ονείρων» θεωρήθηκε ως μια απόπειρα ανανέωσης της επιθεώρησης για την οποία συνεργάστηκαν εκτός από το Μάνο Χατζιδάκι, ο Αλέξης Σολωμός, ο Μίνως Αργυράκης και ο Μανώλης Καστρινός.

Πρωταγωνιστούσαν ο Δημήτρης Χορν, η Ρένα Βλαχοπούλου, η Μάρω Κοντού, η Ζωή Φυτούση, ο Λάκης Παππάς, ο Γιώργος Εμιρζάς, ο Γιώργος Κωνσταντίνου και πολλοί νέοι ηθοποιοί της εποχής.

Χόρευαν ο Μανώλης Καστρινός και η Χρυσούλα Ζώκα. Έκτακτες εμφανίσεις πραγματοποίησαν η Αλίκη Βουγιουκλάκη, η Νάνα Μούσχουρη και ο Ευγένιος Σπαθάρης με τον Καραγκιόζη του.

Μπροντγουέι και Νέα Υόρκη

Το 1966 ο Μάνος Χατζιδάκις πηγαίνει στις ΗΠΑ, όπου ανεβάζει στο Μπρόντγουεϊ με τον Ζιλ Ντασέν και τη Μελίνα Μερκούρη τη θεατρική διασκευή του «Ποτέ την Κυριακή» με τον τίτλο «Illya Darling».

Στην Αμερική θα παραμείνει μέχρι το 1972 και η μουσική του αντίληψη θα επηρεαστεί σημαντικά από την ποπ μουσική. Αποτέλεσμα αυτής της επίδρασης είναι ο κύκλος τραγουδιών «Reflections» με το συγκρότημα New York Rock and Roll Ensemble.

«Μεγάλος ερωτικός»

Τον Ιούλιο του 1972 ο Μάνος Χατζιδάκις επιστρέφει στην Αθήνα.

Η περίοδος που θα ακολουθήσει, μέχρι το τέλος της ζωής του, θεωρείται η περισσότερο ώριμη στη μουσική του σταδιοδρομία και η έναρξή της σηματοδοτείται από την ηχογράφηση του εμβληματικού κύκλου τραγουδιών «Ο Μεγάλος Ερωτικός» το φθινόπωρο του 1972, στα στούντιο της Κολούμπια (Columbia) στον Περισσό, με ερμηνευτές τη Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δημήτρη Ψαριανό.

Το 1973 ιδρύει το μουσικό καφεθέατρο «Πολύτροπον» με το οποίο επιδιώκει, σύμφωνα με τον ίδιο, «μια τελετουργική παρουσίαση του τραγουδιού, μ’ όλα τα μέσα που μας παρέχει η σύγχρονη θεατρική εμπειρία».

Τρίτο πρόγραμμα

Το 1975 ο Χατζιδάκις θα αναλάβει αναπληρωτής γενικός διευθυντής στην «Εθνική Λυρική Σκηνή» και διευθυντής στο «Τρίτο πρόγραμμα». Ο Χατζιδάκις είχε ένα όραμα για την μουσική ζωή στην Ελλάδα και έμεινε στο ραδιόφωνο επτά χρόνια.

Πήγε σε μια εποχή που τα χνάρια της χούντας ήταν ακόμη φανερά στην τότε ΕΡΤ και κατόρθωσε με το ύφος και τον λόγο του, να τα αλλάξει όλα. Το κρατικό ραδιόφωνο άρχισε να ανοίγει τις πόρτες του και αναπτύσσεται μια καινούργια ραδιοφωνική έκφραση. Η ελληνική και παγκόσμια δημιουργία, προβάλλεται με ένα ιδιαίτερο τρόπο που κάνει τον ακροατή να φαντάζεται και να ονειρεύεται.

Το τρίτο πρόγραμμα αν και κρατικό ήταν το πρώτο ελεύθερο ραδιόφωνο στην Ελλάδα. Μια εκπομπή που άφησε εποχή στο ραδιόφωνο και στην κοινωνία ήταν η παιδική εκπομπή «Εδώ Λιλιπούπολη».

«Τέταρτο» και «Σείριος»

Το 1985 είναι διευθυντής στο περιοδικό «Τέταρτο» το οποίο καταγράφει τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά δρώμενα μέσα από τις πολιτικές τους διαστάσεις.

Το «Τέταρτο, ίσως περισσότερο απ’ όλα, ήταν ένα βαθιά πολιτικό περιοδικό. Η έννοια της πολιτικής, ακόμη και το 1985 που κυκλοφόρησε το πρώτο τεύχος, σχετιζόταν με τα μικροπολιτικά σκάνδαλα, με τις επιφανειακές και εν πολλοίς ανούσιες κομματικές διαφορές και με το φανατισμό και τη στενότητα των ιδεών που διακρίνει τους ψηφοφόρους των κομμάτων. «Το Τέταρτο υπήρξε κατ’ ουσίαν τότε ένα πολιτικό περιοδικό γιατί εγώ βαθιά μέσα μου είμαι πολιτικοποιημένος» έλεγε ο Μάνος Χατζιδάκις.

Το 1985 ίδρυσε την δισκογραφική εταιρεία «Σείριος» για να φιλοξενεί ποιοτικές προτάσεις της ελληνικής μουσικής.

«Ορχήστρα των χρωμάτων»

Το 1989 ο Χατζιδάκις ίδρυσε την «Ορχήστρα των χρωμάτων».

Στους τέσσερις κύκλους συναυλιών που οργανώθηκαν από τον Νοέμβριο του 1989 έως τον Ιούνιο του 1993, ο Μάνος Χατζιδάκις περιέλαβε, εκτός από κλασικά έργα και, πολλά άγνωστα, συνθετών του 20ού αιώνα: Κόουπλαντ, Μενότι, Πουλένκ, Μιγιό, Σιμανόφσκι, Κουρτ Βάιλ, Πιατσόλα, Ρότα, κ.ά.

Έντονη παρουσία είχε και η ελληνική μουσική (Πετρίδης, Βάρβογλης, Παλλάντιος, Ξενάκης, Σισιλιάνος, Μαμαγκάκης, Αντωνίου, Κουρουπός), χωρίς να λείψουν και οι νεώτεροι δημιουργοί (Ανισέγκος, Κριτσωτάκης).

Ειδικά αφιερώματα έγιναν στον Μανώλη Καλομοίρη, τον Νίκο Σκαλκώτα, τον Γιάννη Χρήστου και τον Μίκη Θεοδωράκη.

Το τέλος

Ο Μάνος Χατζιδάκις πέθανε στις 15 Ιουνίου του 1994 από οξύ πνευμονικό οίδημα και ετάφη στην Παιανία. Όπως όρισε ο ίδιος, στην κηδεία του δεν παρευρέθηκαν τηλεοπτικά συνεργεία και φωτορεπόρτερ.

Ωστόσο, στην πραγματικότητα, ο Χατζιδάκις είναι παρών. Μέσα από τη μουσική του που, εντάσσοντας καινοτομικά τη λόγια δυτική παράδοση, το δημοτικό και λαϊκό ελληνικό τραγούδι, τις νεότερες ευρωπαϊκές και αμερικανικές επιρροές στην πιο αυθεντική μουσικότητα, αποτελεί αστείρευτη πηγή αναδημιουργίας για κάθε ανήσυχο, σύγχρονο καλλιτέχνη. Και, όπως δείχνει το αμείωτο ενδιαφέρον του κοινού, και πηγή αναβάπτισης για κάθε ανήσυχο ακροατή.

Πολλές φορές και για χιλιάδες ανθρώπους η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι είναι ένα νοσταλγικό ταξίδι. Άλλοτε έχει όχημα μόνο τις νότες και το σιγανό μουρμούρισμα της ευχαρίστησης, άλλοτε κουβαλά μαζί συναισθήματα, αναμνήσεις, εικόνες κι όλα εκείνα που αναζητούν όσοι νιώθουν ότι μπορούν να εκφραστούν μέσα από τα έργα του μεγάλου Έλληνα μουσικοσυνθέτη

 

Επιμέλεια: Θοδωρής Κουγιουμτζής

ΠΗΓΗ