Η Ευσυνειδησία της αγέλης

«Τί είναι η αυτονομία;» Είχε αναρωτηθεί ο σπουδαίος Έλληνας , φιλόσοφος , οικονομολόγος και ψυχαναλυτής, Κορνήλιος Καστοριάδης, δίνοντας ο ίδιος την απάντηση: «Είναι να μπορούμε ανά πάσα στιγμή να πούμε: είναι δίκαιος αυτός ο νόμος;» Το αντίθετο της αυτονομίας είναι η  ετερονομία, όταν δηλαδή , το πιο πάνω ερώτημα «δεν εγείρεται», όπως λέμε στα δικαστήρια. Όταν το ερώτημα αυτό απαγορεύεται να τεθεί.

του δικηγόρου Δημήτρη Καραγεώργου

Η καλή λειτουργία μιας πολιτικής κοινότητας εξαρτάται από την σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην υποκειμενική και στην αντικειμενική ελευθερία. Υποκειμενική ελευθερία θα μπορούσαμε να ορίσουμε εκείνο τον ατομικό χώρο εντός του οποίου το άτομο ως πολιτικό ον απολαμβάνει απόλυτης αυτονομίας , ενώ η αντικειμενική ελευθερία έχει σχέση με τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του ατόμου , που απορρέουν από το πλαίσιο των κανόνων δικαίου της πολιτείας αλλά και των κοινών εθίμων και πρακτικών μιας κοινωνίας. Η ομαλή λειτουργία λοιπόν , μιας πολιτικής κοινότητας χαρακτηρίζεται από την ισορροπία μεταξύ της υποκειμενικής και αντικειμενικής ελευθερίας. 

Με το ξέσπασμα της πρωτοφανούς επιδημιολογικής κρίσης η ελληνική έννομη πολιτεία , επιδεικνύοντας γρήγορα αντανακλαστικά , υιοθέτησε ως  σχέδιο αντιμετώπισης της πανδημίας , αυτό της γενικής αυτοαπομόνωσης που κοινωνιολογικά εκφράστηκε με τον όρο «καραντίνα» , ενώ οικονομικά με τον όρο «lockdown» με επιτυχές αποτέλεσμα την καθυστέρηση της υπερφόρτωσης των ελλειμματικών δομών της δημόσιας υγείας. Τα μέτρα περιορισμού των ατομικών ελευθεριών μας , στην απολυτότητά τους ακροβατούν στα όρια της αντισυνταγματικότητας , όπως έχω αναλύσει σε άλλο post μου (στις 10.04.2020 με τίτλο «το σύνταγμα στη ΜΕΘ»). Σήμερα δε θα ασχοληθώ με την νομική προσέγγιση των μέτρων της ελληνικής πολιτείας αλλά με την κοινωνιολογική. Θεωρώ ότι η αντίδραση της Ελλάδας για την αντιμετώπιση της πανδημίας είναι απολύτως σύμφωνη με τη δομή της κοινωνίας μας. Η απολυτότητα των περιορισμών , η υστερική παρεμβατικότητα της πολιτείας ακόμα και στις συγγενικές σχέσεις ή στην θρησκευτική λατρεία , η επιβολή των μέτρων με υπερβολική τρομολαγνία αλλά και η περιφρούρηση αυτών με  αστυνομική καταστολή είναι στοιχεία της συλλογικής κουλτούρας μας. Είναι στοιχεία του τρόπου που έχουμε μεγαλώσει σε μια παραδοσιακή ελληνική οικογένεια που χαρακτηρίζεται από την ισχυρή γονική επιτήρηση που πολλές φορές δύναται να πάρει την μορφή «εισβολής» στην προσωπική ζωή των παιδιών (Triandis 1989 και 1995). Ο γονικός προστατευτισμός , μας ακολουθεί σε όλη τη ζωή και καθορίζει τη σχέση μας ακόμα και με την εξουσία. Η πολιτική και οικονομική χειραφέτηση των πολιτών από την εκάστοτε πολιτική εξουσία είναι εξαιρέσεις στον κανόνα της κρατικής εξάρτησης και παρεμβατικότητας , του κρατικού προστατευτισμού που εξελίσσεται ως μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου. Είναι αλήθεια ότι από  απόψεως τυπολογίας η Ελλάδα ως δομή οργανωμένου κράτους προσεγγίζει το μοντέλο των Νοτιο-Ευρωπαϊκών χωρών (Ferrera, 1996 Rhodes,1996 Leibfried, 1993)  , ίσως με χρονική υστέρηση μιας δεκαετίας στην εξελιξιμότητά του. Το ελληνικό κράτος ως μεγέθυνση του ελληνικού νοικοκυριού έχει την αποκλειστική ευθύνη παροχής της πρόνοιας στα μέλη του , τα οποία δεν στηρίζονται στα ατομικά μέσα προστασίας. Σε αυτή την συμβιωτική σχέση εξάρτησης μπορούν να αναζητηθούν και οι ρίζες των ισχυρισμών οικογενειακών δεσμών. Από την στιγμή λοιπόν που το βάρος της πρόνοιας βρίσκεται μέσα στο ίδιο το κράτος (νοικοκυριό), δημιουργεί αμοιβαίους δεσμούς εξάρτησης και δικαιολογεί την παρεμβατικότητα ακόμα και στις ατομικές ελευθερίες ως ευθύνη προστασίας. Πλην όμως έτσι όπως προείπα η αντικειμενική ελευθερία υπερκεράζει την υποκειμενική και διαταράσσεται η ομαλή λειτουργία της πολιτικής κοινότητας. Στο αντίποδα της ελληνικής οργανωμένης πολιτείας βρίσκεται η Σουηδία ,  που αντιμετωπίζει την επιδημιολογική κρίση με την ψυχρή και απόμακρη συναισθηματικά σκανδιναβική λογική , αυτή της εναπόθεσης της ευθύνης προστασίας στους ίδιους τους πολίτες. Και βέβαια δεν αποτελεί έκπληξη η στάση αυτή , καθώς το σουηδικό μοντέλο κρατικής εξουσίας οραματίζεται την κοινωνική συνοχή και ανάπτυξη της κοινωνικής δημοκρατίας που ναι μεν μπορεί να αποτελεί ουτοπία , πλην όμως εκείνο που μετρά είναι  προσπάθεια κατάκτησή της , όπως είχε περιγράψει στο μανιφέστο του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος το 1972 ο Olof Palme.  Η ουτοπία για τον Palme είναι το τέλεια οργανωμένο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, στόχος του οποίου είναι να προσφέρει , σε όλους τους Σουηδούς, μια εντελώς αυτόνομη, ελεύθερη και ανεξάρτητη ζωή. Η εναπόθεση λοιπόν της ευθύνης στους ίδιους τους πολίτες είναι η έμπρακτη απόδειξη της εμπιστοσύνης του κράτους στο μοντέλο της κοινωνικής δημοκρατίας. Η εναπόθεση αυτή γίνεται χωρίς όρους , χωρίς αστερίσκους , γιατί διαφορετικά δεν θα υπήρχε η απόλυτη ατομική ευθύνη ως πυλώνας της κοινωνικής δημοκρατίας , μόνο που σε πολλές περιπτώσεις αυτό εγκυμονεί πολλούς κινδύνους ακόμα και για την ίδια τη  ζωή των πολιτών. Αυτή η εμμονική ξέφρενη απελευθέρωση , αυτό το ασταμάτητο κυνήγι απόλαυσης των ατομικών δικαιωμάτων οδηγεί στη μέγιστη χειραφέτηση , αλλά ταυτόχρονα και στην μέγιστη απομόνωση. Για τη Σουηδία λοιπόν , η επιλογή της ως προς την αντιμετώπιση της πανδημίας , αυτή της απλής κρατικής εποπτείας ήταν μονόδρομος.  Και σε αυτή όμως την περίπτωση διαταράσσεται η ομαλή λειτουργία της πολιτικής κοινότητας γιατί η υποκειμενική ελευθερία υπερκεράζει την αντικειμενική.

Το ευχάριστο όμως νέο προήλθε από την ευσυνειδησία των ελλήνων πολιτών απέναντι στην κρίση. Η ελπιδοφόρα για ένα καλύτερο μέλλον είδηση είναι ότι οι έλληνες συμμορφώθηκαν πρωτίστως αυτοβούλως στους κανόνες υγιεινής χωρίς κρατική επιβολή και απειλή κυρώσεων (με ελάχιστες βέβαια εξαιρέσεις). Δηλαδή η τήρηση των μέτρων απόστασης και της τήρησης  της σειράς στα σούπερ μάρκετ (όπου δεν υπάρχει αστυνομική εποπτεία) και της λήψης των ατομικών μέτρων προστασίας στις κάθε είδους συναλλαγές τους αλλά και στις κοινωνικές σχέσεις τους αποτελεί μήνυμα προς την κρατική εξουσία ότι ο έλληνας δεν χρειάζεται να τρομοκρατηθεί και να γίνει «παπαδόπληκτος» με συνεχείς διαφημίσεις ή να απειληθεί από το αστυνομικό κράτος για να λειτουργήσει ως υπεύθυνο κοινωνικό ον με την καθοδήγηση βεβαίως της πολιτείας. Είναι μια αχτίδα φωτός που ίσως στο μέλλον αποτρέψει τον υπερβολικά ολοκληρωτικό κρατικό παρεμβατισμό και επιτευχθεί η πολυπόθητη ισορροπία της υποκειμενικής και αντικειμενικής ελευθερίας.

Δημήτρης Καραγεώργος.

Δικηγόρος