«Η ιδιοτελής ελληνική κοινωνία»

Ο πολιτικός επιστήμονας Κλεομένης Κουτσούκης εισάγει τον όρο της «ιδιοτελούς κοινωνίας» γράφοντας:

 «Ενώ η "κοινωνία των πολιτών" περιλαμβάνει τις ενώσεις ή τα άτομα που με τη θέλησή τους δραστηριοποιούνται για την ικανοποίηση συλλογικών αναγκών, δηλαδή υπηρετούν το συλλογικό συμφέρον της κοινωνίας, η "ιδιοτελής κοινωνία" περικλείει άτομα ή ενώσεις ατόμων, τα οποία δρουν μόνο για λογαριασμό τους, δηλαδή προκειμένου να ικανοποιήσουν προσωπικές τους ανάγκες και προσωπικά τους συμφέροντα, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα ή αδιαφορώντας εντελώς για την κοινωνία και το συλλογικό συμφέρον. Για την επικράτηση της κοινωνίας των πολιτών παρουσιάζονται δύο κύρια εμπόδια: το πρώτο είναι το αδιάφορο ή απαθές μέρος της κοινωνίας και το δεύτερο είναι το ιδιοτελές μέρος της κοινωνίας.

Η "ιδιοτελής κοινωνία" δημιουργεί ένα κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο, το οποίο κυρίως διευκολύνει τις πρακτικές διαφθοράς.

Συνήθως οι αξίες μιας ιδιοτελούς κοινωνίας βρίσκουν εύφορο έδαφος να καλλιεργηθούν, όταν το κράτος ή η κοινωνία αφήνουν ανοικτές θύρες, δηλαδή δεν έχουν ξεκαθαρίσει τις δικές τους σταθερές, αναλλοίωτες αξίες ή δεν παρεμβαίνουν για να καταστήσουν ξεκάθαρα αισθητό το ότι οι μερικότερες αξίες μιας ιδιοτελούς κοινωνίας δεν μπορούν και δεν πρέπει να βρουν εφαρμογή, δηλαδή να υπερτερήσουν των συλλογικών.

Με σκοπό το κέρδος

Όταν λ.χ. μερικοί έμποροι αποφασίσουν να κυκλοφορήσουν στην αγορά κάποιο ανθυγιεινό προϊόν με σκοπό το κέρδος, μια ιδιοτελής κοινωνία βρίσκεται υπό διαμόρφωση, δεδομένου ότι για μια τέτοια δράση ένα ολόκληρο δίκτυο ατόμων ή επιχειρήσεων ενεργοποιείται για την πραγμάτωση του σκοπού αυτού σε βάρος της ευρύτερης κοινωνίας.

Η ιδιοτελής κοινωνία χρησιμοποιεί όλες τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές διαδικασίες για τα δικά της αποκλειστικά συμφέροντα και όχι για τα γενικότερα της κοινωνίας. Ετσι, η ιδιοτελής κοινωνία φαίνεται ότι για το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας αποτελεί μια ανισορροπία όχι μόνο μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών συμφερόντων, μεταξύ ατομικών και κοινωνικών και μεταξύ δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, αλλά και μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας.

Οι λόγοι για τους οποίους μια τέτοια ανισορροπία συμβαίνει, ποικίλλουν, όπως είναι ο ραγδαίος εκσυγχρονισμός, η έλλειψη κοινωνικής δικαιοσύνης και η ύπαρξη ανεπίλυτων κοινωνικών προβλημάτων, η πολιτική αστάθεια, το επίπεδο πολιτικής ανάπτυξης και κουλτούρας κ.ά.

Τα αισθήματα κοινωνικής απογοήτευσης αρχίζουν να γίνονται αντιληπτά από τη στιγμή που λαϊκά στοιχεία, φιλόδοξα για να κατακτήσουν νέα βιοτικά επίπεδα και να ανεβάσουν την κοινωνική τους θέση, δοκιμάζουν απογοήτευση, γιατί το κράτος με τις ατέλειές του ή η κοινωνία γενικότερα με την ανελαστικότητα των δομών και των διαδικασιών της, αποθαρρύνει την κοινωνική κινητικότητα και μειώνει τις ευκαιρίες, παρεμβάλλοντας έτσι εμπόδια στην πραγμάτωση των φιλοδοξιών τους. Τότε είναι που το άτομο αντιδρά στρέφοντας πλέον το ενδιαφέρον του σε άνομες συμμαχίες ή εντάξεις, ώστε να αντιπαρέλθει τις δυσκολίες που συναντά και να επιτύχει τους στόχους του.

Η διαφθορά μπορεί να θεωρηθεί ένας μηχανισμός που χρησιμοποιείται από στοιχεία που δεν είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό κοινωνικά προσανατολισμένα, όπως είναι τα μέλη μιας ιδιοτελούς κοινωνίας, τα οποία μετέρχονται αυτήν προκειμένου να ευτελίσουν ή να υποσκελίσουν κοινωνικές αξίες ή να αποκτήσουν προσωπικά οφέλη. Όντας λοιπόν η διαφθορά, με αυτή την έννοια, ένα αντικοινωνικό φαινόμενο, διαβρώνει τα θεμέλια της κοινωνίας, η οποία βασίζεται πάνω στην υπεροχή και την προτεραιότητα των κοινωνικών αξιών. Διαφθορά σε μια κοινωνία σημαίνει -στην πράξη- κατάπτωση των συλλογικών αξιών της συγκεκριμένης κοινωνίας. Σήμερα στην Ελλάδα πολλοί βλέπουν μια οικονομική κρίση, αφήνοντας έξω τις πολιτικές, κοινωνικές και ακόμη περισσότερο τις ηθικές πτυχές αυτής της κρίσης. Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια η ελληνική κοινωνία βιώνει ασυνήθη κρούσματα διαφθοράς και πολιτικών σκανδάλων, καθιστά απαραίτητο τον εντοπισμό και την εξέταση περισσότερο σταθερών προτύπων συμπεριφοράς, που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τη διαφθορά.

Ειδικότερα τα σκάνδαλα διαφθοράς που συμβαίνουν στον δημόσιο τομέα, με πρωταγωνιστές ανώτερους κρατικούς αξιωματούχους, ενισχύουν την αμοιβαία δυσπιστία μεταξύ κράτους και πολίτη, κάτι που συνοδεύει τις σχέσεις των δύο από τη σύσταση ακόμη του ελληνικού κράτους. Αυτή η δυσπιστία, που συχνά φτάνει τα όρια του κυνισμού, οδηγεί πολλές φορές στη δυσφήμιση πολλών πρωτοβουλιών, αγαθής προαίρεσης εκ μέρους του κράτους, για την προώθηση θεσμικών ή διοικητικών μεταρρυθμίσεων. Τέτοιου είδους καταστάσεις αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης από την πλευρά μιας ιδιοτελούς κοινωνίας, γιατί έτσι διαιωνίζει τις αιτιάσεις της για την εξαπάτηση, τη διαρπαγή και τον ευτελισμό των δημόσιων πραγμάτων και συλλογικών συμφερόντων, εξ' αφορμής ενός δήθεν ανάξιου και αναποτελεσματικού κράτους.

Η εμφάνιση της "ιδιοτελούς κοινωνίας" μπορεί να θεωρηθεί ένα στάδιο της πολιτισμικής αλλαγής που η Ελλάδα έχει υποστεί εξαιτίας του έντονου εκσυγχρονισμού και του γενικότερου κοινωνικοοικονομικού μετασχηματισμού της.

Καταναλωτική κουλτούρα

Μέσα απ' αυτόν τον μετασχηματισμό έκανε την εμφάνισή της μια βιομηχανική καταναλωτική κουλτούρα, η οποία έγινε αισθητή κυρίως μέσα από τη διάχυσή της από τα ανώτερα στα μεσαία και χαμηλότερα στρώματα. Η μαζική, πλέον, αυτή κουλτούρα συνεχίζει να βομβαρδίζει το νέο πεδίο που κατέκτησε με καινούργιες αξίες και σύμβολα. Αυτά σηματοδοτούν την αφετηρία για νέους τρόπους ζωής και νέα καταναλωτικά και πολιτισμικά πρότυπα. Οι σωρευμένες αυτές αλλαγές σηματοδοτούν και την εμφάνιση της ιδιοτελούς κοινωνίας σήμερα στην Ελλάδα.

Ας αναφερθούμε σε μερικά παραδείγματα: Στην "κοινωνία των αυθαιρέτων". Στην κοινωνία της παραοικονομίας που βέβαια δεν αποτελεί ξεχωριστό, μόνο για την Ελλάδα, φαινόμενο. Είναι ένα αρκετά διαδεδομένο σε παγκόσμια κλίμακα φαινόμενο, όπως άλλωστε και η διαφθορά. Ωστόσο το μέγεθός της, το οποίο κυμαίνεται μεταξύ 25% - 35% (κατ' άλλους περισσότερο) για μια μικρή κοινωνία όπως η ελληνική, είναι μάλλον εντυπωσιακό και γι' αυτό οι συνέπειές της μπορούν να θεωρηθούν περισσότερο καταστροφικές.

Τα "επαγγελματικά επιμελητήρια" επίσης τείνουν να δημιουργούν τις δικές τους ιδιοτελείς κοινωνίες, οι οποίες συχνά θέτουν τα δικά τους συμφέροντα υπεράνω του γενικού συμφέροντος.

Η ιδιοτελής κοινωνία βέβαια είναι φαινόμενο κάθε κοινωνίας. Διαφέρει μόνο ως προς την έκταση, τη δομή της και τους χώρους δράσης, ανάλογα με τις ιδιομορφίες μιας κοινωνίας. 

Ο τύπος αυτός της κοινωνίας προκαλεί, αναμφίβολα, μια ανισορροπία. Αν και συνήθως βλέπουμε την ανισορροπία, δεν καταφεύγουμε με την ίδια ευκολία και ετοιμότητα στην ανίχνευση και τον εντοπισμό των αιτίων που την προκαλούν, ώστε να καταπολεμήσουμε τόσο τις δυσμενείς συνέπειες όσο και τη ρίζα του κακού».

(Κλεομένης Κουτσούκης, «Παθολογία της πολιτικής. Όψεις της διαφθοράς στο νεοελληνικό κράτος»)

http://www.enet.gr