Όλοι συμφωνούν: αυτή είναι η καλύτερη έκθεση της εποχής

Από την εγκατάσταση της έκθεσης στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

 Η έκθεση Ίασις, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, η οποία θα διαρκέσει έως τις 31 Μαΐου 2015, παρουσιάζει την εξέλιξη των αρχαίων θεραπευτικών πρακτικών, εξετάζοντας τη μετάβαση από την μαγικο-θρησκευτική θεραπεία στην ορθολογική, επιστημονική ιατρική.

Περιλαμβάνει σχεδόν 300 αρχαία αντικείμενα από 41 μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μεταξύ άλλων αντικείμενα ταξίδεψαν από το Βρετανικό Μουσείο, το Λούβρο και τα Μουσεία του Καπιτωλίου στην Ρώμη. Οι άνθρωποι αναρωτιούνται συχνά ποιό είναι το πολυτιμότερο αγαθό και μια και μόνη απάντηση δίνουν: η Υγεία.

Την παρακολουθούν, τη φροντίζουν και στο όνομά της τάζουν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μέσα στις προσδοκίες, τα όνειρα και τις ελπίδες του ανθρώπου η υγεία πρωταγωνιστεί ως κινητήριος δύναμη και ως μοχλός. Και όταν όλα πάνε στραβά στην υγεία ως έννοια και παρηγορία στρεφόμαστε.

Αν το χρώμα της υγείας στο πρόσωπο των ανθρώπων είναι συνώνυμο της λέξης «ροδαλό», το πράσινο χρώμα της χειρουργικής ποδιάς είναι αυτό που πάντα μας θυμίζει τον τόπο της θεραπείας.

Στην έκθεση, Ίασις του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, το χρώμα διακριτικά υποβάλλει τον επισκέπτη φέρνοντας σε πρώτο πλάνο την ανάμνηση των χώρων ίασης. Οκτώ οι ενότητες της έκθεσης, ένα μακρύ ταξίδι στην ιστορία και σε ένα θεμελιώδες ζήτημα άρρηκτα συνδεδεμένο με την ανθρώπινη υπόσταση και φύση. Υγεία-Υγιεινή, Νόσος, Ομηρική Ιατρική, Θεουργική Ιατρική, Αναθήματα, Επιστημονική Ιατρική, Φάρμακα και Εργαλεία, Μνημεία Ιατρών.

280 αντικείμενα, κάτω από ένα ψυχρό φως, από το 1200π.Χ. έως τον 3ο αι. μ.Χ. αναδεικνύονται έξοχα με μουσειολογική, παραστατική και διδακτική αρτιότητα καθώς συγκροτούν έναν θαυμαστό μικρόκοσμο, στον οποίο αναμειγνύεται η ανθρώπινη επιθυμία, η επιστημονική γνώση, η δεισιδαιμονία και η ελπίδα. Από τα συστήματα υγιεινής διαβίωσης και την κοινωνικοπολιτική τους σημασία, τα αγάλματα και ανάγλυφα θεραπευτών ιατρών, το ιερό φίδι – διεθνές σύμβολο ακόμα και σήμερα της ιατρικής και των ιατρών- τις μαγικοθρησκευτικές πρακτικές τις απεικονίσεις λεπτών χειρουργικών επεμβάσεων και τα ιατρικά εργαλεία μέχρι τα πιο ανθρώπινα και συγκινητικά εκθέματα της έκθεσης, τα τάματα, που εκφράζουν την ελπίδα, την παράκληση και την ευγνωμοσύνη των νοσούντων ή των ιαθέντων, όλα φανερώνουν όχι μόνο την ιστορία της θεραπευτικής γνώσης, αλλά και έναν κόσμο παλλόμενο που νοιάζεται για το πρώτο αξιακό αγαθό του ανθρώπου την υγεία, αλλά και για την ισορροπία σώματος και ψυχής εις τους αιώνες.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο επιστημονικός κατάλογος της έκθεσης, ένας εξαιρετικός και καλαίσθητος τόμος, μοιάζει με μια εγκυκλοπαίδεια, ένα λογοτεχνικό βιβλίο για την ιστορία και την εξέλιξη της υγείας. Διαβάζεται ως αφήγημα της πιο μακράς ίσως αναζήτησης του ανθρώπου προκειμένου να επιτύχει την πνευματική, ψυχική και σωματική ισορροπία του. Την υγεία. 

Μαρμάρινο αγαλμάτιο του Ασκληπιού, του κατ’ εξοχήν θεραπευτή θεού της αρχαιότητας. 3ος – 4ος αι. μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου © ΥΠΠΟΑ - ΚΒ΄ ΕΠΚΑ (Φωτογράφος Γιώργος Κασιώτης) 

Σύμφωνα με την επικρατούσα θεοκρατική αντίληψη, τις ασθένειες τις έστελναν οι θεοί και μόνον αυτοί μπορούσαν να τις θεραπεύσουν. Έτσι οι άνθρωποι κατέφευγαν για τη σωτηρία τους σε διάφορους θεούς με ιαματικές ιδιότητες, όπως στον Απόλλωνα, στον Δία, στον Διόνυσο, στην Αθηνά, στην Άρτεμη, στην Αφροδίτη κ.ά. 

Θεραπευτικές δυνάμεις είχαν και διάφοροι ήρωες, όπως ο Ηρακλής αλεξίκακος, ο Άμυνος, ο Ήρως-Ιατρός, ο Σήραγγος στον Πειραιά και, κυρίως, ο μάντης Αμφιάραος που λατρευόταν στον Ωρωπό και στον Ραμνούντα. Εκείνος, όμως, που αναδείχθηκε στον κατ' εξοχήν θεραπευτή θεό ήταν ο Ασκληπιός. 

Στον Όμηρο αναφέρεται ως θνητός, βασιλιάς της θεσσαλικής Τρίκκης, και άψογος ιατρός. Σε μεταγενέστερους μύθους και παραδόσεις αναφέρεται ως ημίθεος, γιός του Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδας, με τη μοναδική ικανότητα να χαρίζει υγεία. 

Περί τα μέσα του 5ου αι. π.Χ., ο Ασκληπιός είχε θεοποιηθεί και η λατρεία του άρχισε να ξεπερνά σε δημοτικότητα όλες τις άλλες, ενώ διήρκεσε ακόμη και μετά την έλευση του Χριστιανισμού, μέχρι περίπου το 500 μ.Χ.

Μαρμάρινο αγαλμάτιο της Υγίειας, κόρης του Ασκληπιού και προστάτιδας της υγείας. 3ος – 4ος αι. μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου. © ΥΠΠΟΑ - ΚΒ΄ ΕΠΚΑ (Φωτογράφος Γιώργος Κασιώτης) 

Ζεύγος πήλινων θερμοφόρων για το δεξί και αριστερό άκρο χέρι. τέλη 1ου αι. π.Χ. – αρχές 2ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου. © Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου (φωτογρ. αρχείο)

Η υγεία αποτελεί διαχρονικό και πανανθρώπινο αγαθό. Στον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας», ο Σωκράτης αναφέρει ένα συμποτικό άσμα του 6ου ή 5ου αι. π.Χ., σύμφωνα με το οποίο «ὑγιαίνειν μὲν ἄριστόν ἐστιν», δηλαδή η υγεία αποτελεί το σπουδαιότερο αγαθό. Τα άλλα αγαθά που αναφέρονται στο άσμα είναι «το να είναι κανείς όμορφος και να πλουτίζει χωρίς απάτες». Σύμφωνα με τον Μένανδρο (4ος αι. π.Χ.) «οὐκ ἔσθ' ὑγιείας κρεῖττον οὐδέν ἐν βίῳ», δηλαδή στη ζωή δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από την υγεία. 

Χάλκινη σικύα (βεντούζα) από τον τάφο του χειρουργού στην Πάφο. τέλη 2ου – αρχές 3ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου. © Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου (φωτογρ. αρχείο)

Μαρμάρινη προτομή του Ιπποκράτη. Βρέθηκε σε τάφο ιατρού στην Ostia 100-150 μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ostia © Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Roma, Ostia.

Οι απεικονίσεις ατόμων με σωματικές ατέλειες πληθαίνουν κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Η Αλεξάνδρεια και η Σμύρνη γίνονται τα βασικά κέντρα παραγωγής τέτοιων πήλινων μορφών στις οποίες κυριαρχούν οι νάνοι, οι ραχιτικοί και οι παχύσαρκες γυναίκες. Η μαζική παραγωγή αυτών των μορφών είχε σκοπό να προκαλέσει τον γέλωτα, πιθανότατα λειτουργώντας αποτροπαϊκά αφού – σύμφωνα με τις απόψεις της εποχής – το γέλιο ξόρκιζε το κακό μάτι.

 

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο από τη Μήλο με παράσταση ποδιού και ευχαριστήρια επιγραφή του αναθέτη για την ίασή του προς τον Ασκληπιό και την Υγιεία. 150-200 μ.Χ., Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο © The Trustees of the British Museum

Πήλινος ερυθρόμορφος αρύβαλλος με παράσταση ιατρού που εκτελεί φλεβοτομή στον βραχίονα του ασθενή. Επώνυμο αγγείο του Ζωγράφου της Κλινικής. 480-470 π.Χ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου © RMN- Grand Palais (Musée du Louvre). Photo Stéphane Maréchalle

Από τις σχετικές παρατηρήσεις στα έργα των αρχαίων Ελλήνων ιατρών, διαπιστώνουμε ότι οι ψυχικές νόσοι αποτελούσαν ένα εκτεταμένο πρόβλημα την εποχή εκείνη, το οποίο οι γιατροί προσέγγισαν με ορθολογικό τρόπο. 

Ως ψυχικές νόσοι αναγνωρίστηκαν η μανία, η μελαγχολία, η φρενίτιδα, όπως και οι διαταραχές στις οποίες ο ασθενής παρουσίαζε απώλεια της συνείδησης, δηλαδή ο λήθαργος, η κατάληψη, η αποπληξία και η επιληψία. 

Γίνεται λόγος και για παρανοϊκές συμπεριφορές, ενώ υπάρχουν περιγραφές για καταθλιπτικές συμπεριφορές εξ αιτίας ερωτικής απογοήτευσης αλλά και για περιστατικά άγχους και φόβου από καθημερινά προβλήματα.

Κρανίο γυναίκας. Στην κάτω γνάθο φέρει χρυσή ορθοδοντική συσκευή, πιθανότατα για διόρθωση προβλημάτων σύγκλισης των οδόντων. 4ος αι. π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας © Soprintendenza per i Beni Archeologici della Toscana- Firenze. Photo Fernando Guerrini

 

Χάλκινη κυλινδρική εργαλειοθήκη που περιείχε έξι μήλες. Βρέθηκε στην Πάφο, στον τάφο του χειρουργού. Τέλη 2ου – αρχές 3ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου © Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου (φωτογρ. αρχείο

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Εμπεδοκλή (5ος αι. π.Χ.), τα τέσσερα συστατικά στοιχεία του σύμπαντος – επομένως και του ανθρώπου – είναι η Φωτιά, ο Αέρας, η Γη και το Νερό. 

Ο Ιπποκράτης (460 - 375/351 π.Χ.), επηρεασμένος από αυτή τη φιλοσοφική αντίληψη, οδηγήθηκε στη «Θεωρία των Χυμών». 

Υποστήριζε ότι στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν τέσσερεις χυμοί (αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μέλαινα χολή) και κάθε χυμός είχε ένα ποιοτικό γνώρισμα (θερμό, ψυχρό, ξηρό, υγρό) που αντιστοιχούσε σε ένα από τα τέσσερα συστατικά στοιχεία του σύμπαντος. 

Η ευκρασία, δηλ. η ισορροπημένη αναλογία των τεσσάρων χυμών, αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της υγείας. 

Αντίθετα, η ανατροπή αυτής της ισορροπίας (δυσκρασία) οδηγεί στην εκδήλωση διαφόρων νόσων.

Πήλινο θραύσμα με γραπτή επιγραφή «υποκισθίδος χυλός». Πρόκειται για ετικέτα σε δοχείο που περιείχε την αναγραφόμενη φυτική φαρμακευτική ουσία, η οποία χρησιμοποιείτο για την αιμόσταση αλλά και σε προβλήματα του πεπτικού συστήματος. 2ος – 4ος αι. μ.Χ. Επαρχιακό Μουσείο Πάφου © Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου (φωτογρ. αρχείο)

Μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Υγιείας 3ος αι. μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Κω © Αρχαιολογικό Μουσείο Κω, ΚΒ’ ΕΠΚΑ (φωτογράφος Γιώργος Κασιώτης

Ο ρόλος των φαρμάκων στην Ιπποκρατική Συλλογή είναι -σε μεγάλο βαθμό- να επαναφέρουν την ισορροπία των χυμών, ενώ οι μορφές στις οποίες χορηγούνται είναι ποικίλες: κολλύρια, αλοιφές, καταπλάσματα, σκόνες, χάπια, υπόθετα, αφεψήματα. 

Εκτενέστερες πληροφορίες για τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών προσφέρουν τα έργα Ελλήνων και Ρωμαίων βοτανολόγων, φαρμακολόγων και ιατρών, όπως του Θεόφραστου, του Διοσκουρίδη, του Πλίνιου, και του Γαληνού. 

Σ' αυτά τα έργα τονίζεται η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει να συλλέγονται και να αποθηκεύονται τα φαρμακευτικά φυτά, και συνιστάται η φύλαξη των φαρμάκων και των φαρμακευτικών υλών σε πήλινα, μετάλλινα, υάλινα και αλαβάστρινα δοχεία. 

Μια ποικιλία τέτοιων φαρμακοδοχείων (αρ. 1 - 29) εκτίθεται και εδώ· ορισμένα από αυτά φέρουν επιγραφές με το όνομα του φαρμάκου ή ακόμη και το όνομα του παρασκευαστή/διακινητή, ως ένα είδος προσωπικής εγγύησης γνησιότητας.

 

Μαρμάρινο άγαλμα του θεού Ασκληπιού από την αυτοκρατορική έπαυλη στο Anzio Περίοδος Αδριανού (117-138 μ.Χ.), Ρώμη, Μουσεία Καπιτωλίου © Roma, Musei Capitolini (φωτογρ. αρχείο)

 

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο: Υπό το βλέμμα της Υγιείας, ο Ασκληπιός θεραπεύει την ξαπλωμένη ασθενή κατά τη διάρκεια της εγκοίμησης στο Ασκληπιείο. περ. 400 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά

Η πρωιμότερη περίπτωση έμμισθου δημόσιου γιατρού, που γνωρίζουμε έως σήμερα, είναι αυτή του Δημοκήδη από τον Κρότωνα, ο οποίος γύρω στο 530 π.Χ. προσελήφθη από την Αίγινα ως δημόσιος ιατρός έναντι υψηλής αμοιβής. 

Όμως, δύο χρόνια αργότερα, όταν η Αθήνα τού πρόσφερε περισσότερα χρήματα, ο Δημοκήδης εγκατέλειψε την Αίγινα, όπως αργότερα εγκατέλειψε και την Αθήνα όταν ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης τον δελέασε με ακόμη υψηλότερη αμοιβή. 

Επομένως, μέτρο για την αξιολόγηση ενός γιατρού ήταν η φήμη που είχε αποκτήσει με τις θεραπευτικές του επιτυχίες. 

Άλλωστε, στην αρχαιότητα δεν υπήρχε επαγγελματική εκπαίδευση με τη σημερινή έννοια, όπως δεν υπήρχαν πτυχία ή πιστοποιητικά ικανοτήτων.

Ο πιο προσιτός τρόπος για να μάθει κανείς μια τέχνη ήταν η μαθητεία δίπλα σε κάποιον που την κατείχε· συχνά δε, ο πατέρας ήταν αυτός που δίδασκε τον γιο. Ο ίδιος ο Ιπποκράτης μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του και κατόπιν δίδαξε τους γιους του. 

Από την εγκατάσταση της έκθεσης στο Μουσείο Οι πρωιμότερες γραπτές μαρτυρίες που αφορούν στην ελληνική θεραπευτική προέρχονται από τα Ομηρικά έπη, από τα οποία προκύπτει ότι οι ασθένειες θεωρούνταν σημάδια θεϊκής οργής και δυσαρέσκειας. 

Για τον εξευμενισμό των θεών οι άνθρωποι κατέφευγαν σε προσευχές, καθαρμούς και θυσίες. Ωστόσο, ήδη από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ., η φιλοσοφία άρχισε να ασκεί μια ιδιαίτερη επιρροή στην εξέλιξη της ιατρικής. 

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που απήλλαξαν την ιατρική από μαγικά και θρησκευτικά στοιχεία αντιλαμβανόμενοι ότι η διατήρηση της υγείας και η καταπολέμηση της ασθένειας εξαρτώνται από φυσικά αίτια.

 ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ

 --------------

Αργυρώ Μποζώνη

για το www.lifo.gr

«Κι όταν έφθασαν εκεί που ήταν πληγωμένος ο ξανθός Μενέλαος, ευθύς ο ήρωας [Μαχάων] έτρεξε και τράβηξε τη σαΐτα απ' το σφιχτό ζωνάρι. Και με το τράβηγμα έσπασε ... κι όταν είδε την πληγή που τού 'χε ανοίξει, πρώτα βύζαξε το αίμα κι ύστερα πασπάλισε από πάνω βότανα μαλαχτικά που ήξερε και τα 'χε δώσει στον πατέρα του ο Χείρωνας μ' αγάπη». (Ιλιάς, Δ 210 - 219) Πηγή: www.lifo.gr