Ανισότητα εις είδος: Στο μεταξύ τυπικής και πραγματικής ισότητας

Ο Amartya Sen, ο σπουδαίος Ινδός νομπελίστας και καθηγητής στο Ηarvard, που μίλησε πρόσφατα στη χώρα μας, έθεσε και πάλι το ζήτημα της κοινωνικής ανισότητας, υποδεικνύοντας “τι είδους ισότητα;” πρέπει να επιδιώκει μια δίκαιη κοινωνία.

Η άποψή του, σε αντίθεση με τη λογική του κλασικού φιλελευθερισμού (και των νεοφιλελεύθερων απογόνων του) δεν βλέπει την ισότητα ως αξία ανταγωνιστική προς τη ελευθερία, αλλά ως απαραίτητη προυπόθεσή της. Που σημαίνει ότι αν κάποιος ενδιαφέρεται πραγματικά για την ελευθερία, δεν μπορεί να μην ενδιαφέρεται και για την ισότητα.

Για τη σχέση μεταξύ ελευθερίας και ισότητας έχει μιλήσει ο Ν. Δήμου: Η ισότητα είναι πρωτεύουσα, αλλά όχι πρωταρχική αξία. Η ισότητα, αυτή καθεαυτή, δεν έχει αυθυπαρξία. Δεν αυξάνεται η αξία δυο ανθρώπων επειδή είναι ίσοι. Κι ακόμα, η ισότητα δεν εμπεριέχει την ελευθερία. Ίσοι μεταξύ τους είναι και οι φυλακισμένοι.

Ευρύτερη έννοια, λοιπόν η ελευθερία. Ωστόσο, με τις πολιτικές κυρίως παρεμβάσεις, που γίνονται για την εξασφάλισή των δυο αξιών συμβαίνει το εξής: Όταν αυτές γίνονται στο όνομα της ισότητας, τείνουν να ξεχνούν την ελευθερία. Όταν όμως γίνονται στο όνομα της ελευθερίας δεν μπορούν να ξεχάσουν την ισότητα, γιατί αυτή εμπεριέχεται στην έννοια της ελευθερίας. Η ανισότητα δεν είναι τίποτα άλλο από αφαίρεση ελευθεριών. Δηλαδή δυνατοτήτων...

Σε αυτό το τελευταίο δείχνουν να συμφωνούν οι δυο απόψεις.

Η άμβλυνση της εισοδηματικής ανισότητας είναι μόνο μια πτυχή του ζητήματος. Στην πραγματικότητα η σκληρότερη ανισότητα δεν εκφράζεται σε χρήμα, αλλά σε είδος.

Σε είδος, όπως η ποιότητα της δημόσιας παιδείας και υγείας, ο τύπος της οικονομικής ανάπτυξης, η διάχυτη διαθεσιμότητα ίσων ευκαιριών, η αξιοκρατία, η απλόχερη δημιουργία κοινωνικού μισθού, η έμπνευση σεβασμού προς το δημόσιο χώρο κ.ο.κ.

Παλιοί και νεότεροι πολιτειολόγοι συμφωνούν για τη σπουδαιότητα της διάκρισης μεταξύ τυπικής και πραγματικής ελευθερίας. Μεταξύ τυπικής και πραγματικής ισότητας.

Αποκαλείται τυπική ή νομική ελευθερία και ισότητα το δικαίωμα που αναγνωρίζεται σε κάθε άτομο, αφενός να εκφράζει ελεύθερα τις ιδέες του και τις πεποιθήσεις του και αφετέρου να μπορεί να πραγματοποιεί τις επιθυμίες του. Η πραγματική ελευθερία και ισότητα συνεπάγονται και την υλική, την πραγματική δυνατότητα που έχει ο καθένας να πραγματοποιεί τις επιθυμίες του. Δικαιώματα, δηλαδή, με αντίκρισμα και όχι κενές επιφάσεις.

Το πόσο εύγλωττα απομυθοποιείται η αξία της τυπικής-νομικής ελευθερίας και ισότητας το βλέπουμε στις ιλαρές εγγυήσεις του τύπου: Ο άστεγος άνεργος και ο επιχειρηματίας να έχουν το ίδιο δικαίωμα να κοιμηθούν στο Χίλτον ή κάτω από μια γέφυρα, ο εργάτης και ο βιομήχανος να έχουν το ίδιο δικαίωμα να εκδώσουν μια εφημερίδα, ο καθηγητής και ο αναλφάβητος να έχουν το ίδιο δικαίωμα να γράψουν ένα βιβλίο, ο μεγαλογιατρός και μικροκαλλιεργητής να έχουν το ίδιο δικαίωμα να στείλουν το παιδί τους για σπουδές στο εξωτερικό.

Για ποια κοινωνική δικαιοσύνη μιλάμε, όταν όλοι μεν έχουν ίσα δικαιώματα πρόσβασης στην χαμηλή ποιότητα του δημόσιου σχολείου, του δημόσιου νοσοκομείου και γενικώς του δημόσιου χώρου, αλλά μόνο οι πλούσιοι μπορούν να τα... αποφεύγουν; Προτιμώντας βεβαίως τα ιδιωτικά σχολεία, τα κολέγια του εξωτερικού και τη δημόσια ή ιδιωτική υγεία άλλων χωρών.

Η ανισότητα ευκαιριών, ειδικότερα, και η συνακόλουθη περιθωριοποίηση και φτώχεια είναι πρώτα συμβολική και κατόπιν οικονομική, στατιστική, είχε επισημάνει και παλιότερα ο Amartya Sen.

Η ένδεια πρώτα απ’ όλα είναι στέρηση ελευθεριών επειδή είναι μια στέρηση ικανοτήτων. Εκφράζεται και εκδηλώνεται με την ταπείνωση, την απομείωση προσδοκιών, τη δυσκολία ή την αδυναμία να περιποιείσαι και να φροντίζεις τον εαυτό σου, να μορφώνεις τα παιδιά σου, να σχεδιάζεις το μέλλον, την απροθυμία έως και αποφυγή να εμφανίζεσαι δημοσίως, την καταδίκη σε μια μορφή ανωνυμίας, την έκθεση σε πληθώρα ψυχολογικών και κοινωνικών βλαβών, για τις οποίες οι στατιστικές δεν κάνουν κανένα λόγο.

Το έχει πει ο Μαρξ: Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που προσδιορίζει την ύπαρξή τους, αλλά, αντίθετα, η κοινωνική ύπαρξή τους προσδιορίζει τη συνείδησή τους.

Έτσι εξηγείται που οι κάθε είδους μειονότητες μοιάζουν τόσο πολύ μεταξύ τους. Υπάρχουν άνθρωποι που νιώθουν αμηχανία, ή ακόμα και ότι διαπράττουν κάποια απρέπεια φορώντας ένα καθαρό λευκό πουκάμισο.

Του Γιώργου Κωστούλα

( O κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα
gcostoulas@gmail.com  )